Andvari - 01.01.2009, Blaðsíða 122

120
DAGNÝ KRISTJÁNSDÓTTIR
ANDVARI
feluleik („týndur - fundinn“) og það er líka fólgin í því nokkur sjálfshafning
þar sem ég veit meira en fólkið en kýs að deila leyndarmáli mínu ekki með
því.
Þetta sjónarspil höfðar mjög til unglinga sem hafa ekki mótaða sjálfsmynd
og eru í hröðu breytingaferli. Unglingurinn er „opið kerfi“ í þeim skilningi
að líkaminn minnir stöðugt á sig, hvatirnar losna úr læðingi og verða knýj-
andi vandamál, yfirsjálfið er ekki stöðugt og margir bjóða sig fram og vilja
taka stöðu þess í lífi unglingsins; einstaklingar, hugmyndakerfi eða vímuefni
af ýmsu tagi.2 Leyndarmál unglinga eru oftast tengd hvötum og kynferði og
ótti þeirra við hin fljótandi mörk, lokkandi og ógnandi í senn, laðar þá að
ljóðum Steins og það gerir líka þunglyndislegur undirtónn þeirra. Við elsk-
uðum þessi ljóð á sjöunda og áttunda áratugnum. En við hefðum kannski
ekki valið Stein sjálf, hann hafði verið valinn fyrir okkur af kennurum okkar
og/eða vinum og fyrirmyndum sem héldu honum að okkur. A þeim tíma var
búið að „kanónísera“ hann og gefa honum eitt af hásætunum í hefðarveldi
módernismans.
Hin heimspekilegu ljóð Steins voru hins vegar hreint ekki talin djúp, dul-
úðug eða merkileg af samtíðarmönnum hans þegar þau voru að koma út
kringum 1940. Silja Aðalsteinsdóttir rekur viðtökurnar við ljóðum Steins í
fimmta bindi íslenskrar bókmenntasögu Máls og menningar og þar kemur
fram að mörgum þótti fjórða bók Steins, Ferð án fyrirheits, óttalega þunn.3
Magnús Ásgeirsson segir að þessi ljóð tjái háspekilega tómhyggju og óbeint
kemur fram að honum líkuðu gömlu ljóðin betur. Kristinn E. Ándrésson segir
að í þessari bók glími Steinn við heimspekileg efni en alltaf á persónulegum
forsendum og því „komist hann vitanlega fyrr en varir í rökþrot.“ Bjarni frá
Hofteigi varar fólk við að nota hugtök eins og heimspeki í tengslum við Stein
og segir að hin svokölluðu heimspekilegu ljóð hans séu „rýr í roðinu og hafi
ekkert sannleiksgildi út fyrir höfund sinn.“ 4
II
Sú kynslóð sem átti eftir að halda ljóðum Steins hæst á lofti var kynslóðin
sem kenndi sig við hina nýju gagnrýni eða nýrýnina. Nýrýnin kom upp sem
andóf gegn yfirþyrmandi áherslu fyrstu áratuga aldarinnar, einkum kreppu-
ára fjórða áratugarins, á samfélagslegt og pólitískt hlutverk bókmennta. En
hluti af andófi nýrýnenda beindist líka gegn vaxandi hylli fjöldaframleiddra
bókmennta, þar á meðal ástarkveðskap og hefðbundnum ættjarðarljóðum
sem almenningur elskaði, keypti og las. Slíkri vöruvæðingu ljóðlistarinnar
og yfirborðsmennsku vildi hin nýja gagnrýni mótmæla og hún var þannig
hluti af því sem bandaríski bókmenntafræðingurinn Andreas Huyssen hefur
kallað: „The great divide“ eða „Skilin miklu“ sem urðu um miðja öldina vest-