Andvari - 01.01.2009, Blaðsíða 109

andvari
SÁLFRÆÐI HANNESAR ÁRNASONAR PRESTASKÓLAKENNARA
107
Fleiri sálfræðileg hugtök sem koma fyrir í fyrirlestrunum svo sem „hug-
myndaflug“ og „hugmyndaband" eru rakin til lærisveina Hannesar í Orðabók
Háskólans. Þau eru því sennilega frá Hannesi komin. Þannig virðist hann hafa
verið nýyrðasmiður sem hugsaði á íslensku í fræðum sínum þó að erlendu
heitin fylgi ávallt með.
Þá fær lesandi Hannesar þau hughrif sem efast má um að Sibbern veki.
Stundum er engu líkara en að íslenska sveitin lifi sjálfstæðu lífi í málfari
Hannesar. Til dæmis þegar hann fjallar um hugmyndir (Ideer) í þekkingar-
fræði sinni. „Hugmyndareksturinn“89 og ekki síður „hugmyndanna lausa-
hlaup“90 dregur upp mynd af haustlömbum sem renna af fjalli og „hugmynda-
böndin"91 sem hefta og tengja hugmyndirnar minnir á hrekkjóttar kýr sem
fjósamaðurinn þárf að hefta eða baldinn lambhrút tjóðraðan við staur. Það
er að vísu ekki svo að Hannes dragi upp lýsingar úr íslenska sveitalífinu líkt
og Guðmundur Finnbogason gerir svo listilega á stundum.92 En engu að síður
verður orðanna hljóðan til þess að gera fræðin íslenskari en þau ella væru.
Gagnrýnin
Það er aðeins Ágúst H. Bjarnason sem hefur fjallað um fyrirlestra Hannesar
að einhverju marki.93 Guðmundur Finnbogason (1873-1944) afgreiðir þá
stuttlega:
Eg hef kynt mér fyrirlestra um hugsunarfræði og sálarfræði, er hann hélt á
prestaskólanum síðasta veturinn sem hann lifði. Af þeim virðist mér ljóst að hann hefir
ekki verið frumlegur heimspekingur, og hins vegar átt erfitt með að gera hugsanirnar
ljósar og auðskildar. Með ritsmíðum hefir hann því ekki megnað að reisa sér neinn
minnisvarða í íslenzkum bókmenntum, og það því síður sem honum hefir verið frekar
ósýnt um íslenzka tungu.94
Undir þetta allt má taka að nokkru leyti. Þó verður að hafa í huga að fyr-
irlestrarnir eru ekki ritsmíðar Hannesar, heldur uppskrift nemenda hans. Þá
er Hannes að fylgja ákveðnu kennsluefni eftir og víkur frá því þegar honum
Þykir tilhlýðilegt að gera svo. Þar ber honum að kenna ákveðin grundvallar-
atriði en ekki sínar eigin kenningar, hafi hann haft slíkar. Hvað tungumálið
varðar þá bjó Hannes í Danmörku í tíu ár og átti danska eiginkonu. Það er
Því skiljanlegt að málin hafi eitthvað blandast. Hins vegar virðist Hannes hafa
verið mikill málræktarmaður í sínum fræðum og ber að meta það þegar hann
er gagnrýndur.
Umfjöllun Ágústs95 um fyrirlestra Hannesar er mun ítarlegri. Hann fer þó
ekki alveg rétt með staðreyndir miðað við þær heimildir sem hann gefur upp.
Framsetning Hannesar er mun breytilegri milli ára en Ágúst gefur í skyn