Andvari - 01.01.2009, Qupperneq 108

106
HANNES BJÖRNSSON
ANDVARI
kenndir í sögu sálfræðinnar, svo sem Descartes, Locke, Wolff, Spinoza, Kant,
Fichte, Hegel og fleiri.
Umfjöllun Hannesar um F. J. Gall80 (1758-1828) er gott dæmi um það
hvernig Hannes vinnur úr uppbyggingu Sibberns, en Gall er helst þekktur
fyrir kenningar sínar um phrenologiu eða höfuðlagsfræði sem er listin að lesa
úr höfuðkúpum. Hannes vísar í Sibbern og aðra fræðimenn jöfnum höndum
líkt og almennt er gert í fyrirlestrunum. Rök með og á móti ágæti „heilafræð-
innar“ eru vegin og metin á akademískan hátt og lögð fyrir nemendur til að
þeir geri upp hug sinn varðandi námsefnið. Hrifning Hannesar á Sókratesi
leynir sér ekki né aðdáun hans á Hegel, en Hegel er með langan, gagnrýn-
inn kafla um phrenologiu í „höfuðriti“ sínu.81 Til samanburðar er kaflinn hjá
Sibbern mun styttri. Hann gerir færri athugasemdir við efnið og tekur á því á
allt annan hátt en Hannes gerir.82
Sálfræði Hannesar Árnasonar fylgir Sibbern um margt en hann leggur
sínar áherslur á hlutina og vísar langt út fyrir kennsluefnið. Þungamiðja efn-
isins hjá þeim báðum er þekkingarfræðin, sem er mjög eðlilegt þar eð hug-
hyggjan fæst við andlegan veruleika sem er annars eðlis en hlutveruleikinn
og hlýtur því að velta fyrir sér hvað sé þekkjanlegt í raun. Tilraunasálfræðin
er ekki til staðar, en Skotanum Dugald Stewart (1753-1828) bregður fyrir í
kaflanum um nytsemi sálfræðinnar.83 Stewart var lærisveinn Thomas Reid
(1710-1796) sem er faðir skosku sálfræðinnar sem kom fram sem andsvar
við efahyggju David Humes (1711-1776) og er kennd við heilbrigða skynsemi
(commonsense psychology). Hannes nefnir ekki Hume en sérstaklega er sagt
frá Cowardy nokkrum, höfundi Cogitationes posterioris de anima sem var
gefin út í London 1704, „ákærður og dæmdur sem atheisti. Til þessa skoð-
unarháttar heyrir einnig Systeme de la nature. Lametrier.“84
Efni fyrirlestranna þyngist er á þá líður og það er fínn blæbrigðamunur
á hugtökum. Fyrirlestrarnir eru að miklu leyti greining á því hvernig hugur
skoðar sjálfan sig og hvað hann geri án tilvísana til hins líkamlega. Það er
ekki að furða að mörgum nemendum hafi gengið illa að tileinka sér efnið.
Fyrirlestrarnir eru almennt á þokkalegu máli, en nokkuð dönskuskotnu. Mörg
fræðiheiti eru íslenskuð auk þess sem þau koma fyrir á dönsku eða latínu.
Þess ber að gæta að Hannes Árnason fylgdi málhreinsunarstefnu Fjölnis-
manna. Jafnframt virðist hann hafa tileinkað sér sálfræðilega íslenska mál-
hefð frá sóknarpresti sínum að Melum, Bjarna Arngrímssyni sem þýddi
Sálar-Frœði eftir J. H. Campe.85 Campe var samstarfsmaður Humboldts,
en til Humboldts hafa sumir rakið rætur svokallaðrar Völkerpsychologie
Wundts.86 Meðal fræðiheita í þýðingu sr. Bjarna er „Hugsmíðakraptur“87 en
hjá Hannesi kemur víða fyrir hugtakið „hugsmíðaafl“. Hugtakið kemur ekki
fyrir í öðru þýddu riti Campe88 og er elsta orðmynd þess talin vera frá 1869
hjá Orðabók Háskóla íslands, í tengslum við þýðingu á Swedenborg.