Hugur - 01.01.2007, Síða 53

Tilraun um tilfinningar
51
að hafa að minnsta kosti óglögga hugmynd um hvað hundur sé. Ungabörn hafa
einatt óljósar hugmyndir um hunda en skynja þá samt sæmilega skýrt. Ef skihn
milli skynjana og skoðana eru óglögg má spyrja hvort ekki sé rúm fyrir allra
handa millistig, til dæmis konstrúöl.
I þriðja lagi teflir Kristján nokkuð djarft er hann talar um ómeðvitaða skoðun.
Þetta er vandmeðfarið hugtak. Heimspekingurinn John Searle hefur talsvert til
síns máls er hann segir að enginn viti hvað ómeðvituð hugsun sé. Menn tali eins
og slík hugsun sé meðvituð hugsun mínus meðvitund. Þetta er augljós mótsögn
(Searle 1995:128). En Sörli gamli er vissulega ósanngjarn. Til eru hugsuðir sem
nota hugtakið „ómeðvituð hugsun“ með öllu gætnari hætti en þeir sem Searle
gagnrýnir. Martha Nussbaum er ein þeirra. Hún telur að ómeðvitaðar skoðanir
séu leiðarhnoður okkar í daglegu amstri. Góð dæmi um þetta eru skoðanir á
orsökum og afleiðingum. Við gefum okkur án umhugsunar að tilteknar athafnir
séu orsakavaldar vissra atburða. Ég sný snerli og vænti þess án umhugsunar að sú
athöfn orsaki að hurðin opnist. Nussbaum segir að við höfum fullt forðabúr af
þess lags ómeðvituðum skoðunum. An þeirra hefði mannkynið tæpast þraukað
(Nussbaum 2001: 71-72). Meinið er að það er engan veginn gefið að það sem
Nussbaum kallar „skoðanir" eigi það sæmdarheiti skilið. Kannski virðast þær ekki
vera skoðanir fyrr en eftir talsverða umhugsun, við erum vitur eftir á. Aðspurð
svörum við „auðvitað hef ég alltaf trúað því að það að snúa snerlinum orsaki að
hurðin opnist!“ En höfum við í raun og sanni trúað þessu? Ef til vifl er hér um að
ræða ómeðvitaða þekkingarlega þætti sem eru skyldari konstrúölum en skoð-
unum (það fylgir sögunni að samkvæmt spekimálum Roberts konstrúerum við
yfirleitt með ómeðvituðum hætti) (Roberts 2003:178).
Fleiri vankanta má finna á rökum Kristjáns. Hugsum okkur að Nussbaum hafi
á réttu að standa og til séu ómeðvitaðar skoðanir á orsök og afleiðingu. En jafnvel
þótt Nussbaum hafi rambað á sannleikann um orsök og afleiðingu er ekki þar
með sagt að óskynsamlegar geðshræringar hljóti að byggja á slíkum skoðunum.
Þótt hugmyndir okkar um hvað gerist er snerli er snúið kunni að byggja á ómeð-
vituðum skoðunum er ekki þar með sagt að slíkt hið sama gildi um óskynsamlega
hræðslu við skorkvikindi.
I fjórða lagi getur hugmyndin um konstrúöl skýrt hið furðulega eðfl listrænna
tilfinninga. Furðulegheitin sjást berlega í þeim áhrifum sem hryflingsmyndir hafa
á okkur: Hárin standa á höfði okkar af hræðslu þegar við sjáum slíkar myndir
þótt við vitum mætavel að ekkert er að hræðast. Það eru líka til ýmis góð rök fyrir
því að listræn skynjun sé í því fólgin að skynja eitthvað sem eitthvað annað. Við
konstrúerum línur, fleti og liti á lérefti sem mynd af Mónu Lísu. Svipað gildir um
hryflingsmyndir, við konstrúerum það sem við sjáum á hvíta tjaldinu sem kvik-
indi er ógna lífi okkar og heilsu (Wollheim 1980:12-22).
I fimmta lagi gæti konstrúalisminn skýrt hvers vegna dýr og kornabörn virðast
(að minnsta kosti við fyrstu sýn) hafa geðshræringar. Flestir vitskenningarsmiðir
neita því, Martha Nussbaum er undantekningin sem sannar regluna. Börn og dýr
eru skyni gæddar verur þótt þau séu málvana og hugsi varla. Svo virðist sem þau
skynji sum fyrirbæri sem ætileg, önnur sem hættuleg o.s.frv. Það er sem þau