Hugur - 01.01.2007, Blaðsíða 78

76
Kristján Kristjánsson
En getum við yfirhöfuð sótt einhvern siðferðilegan lærdóm til klípusagna? Ég
er sjálfur á báðum áttum um það. Ég reifa ýmsar efasemdir um kh'pusögur í inn-
ganginum að greininni sem Jón gerir að umtalsefni7 og kemst þar að þeirri niður-
stöðu að þær séu ekki „ýkja heilnæmt fóður“ í siðferðilegu uppeldi. Eina réttlæting
þeirra erfrœðileg. að hjálpa okkur að greina miili innbyrðis líkra siðferðiskenninga
og átta okkur á hvorum megin hryggjar við liggjum með tilliti til þeirra. Jón
hefði, sér að hallalausu, mátt nefna þessar efasemdir mínar. Lesandi ritgerðar
hans gæti dregið þá ályktun að ég og nytjastefnumenn almennt hefðum sérstakt
yndi af að kjamsa á blóðugum klípusögum.
Einn gallinn við sögur af þessu tagi er að þær ýkja hinn raunverulega mun sið-
ferðiskenninga. Með því að einblína á langsótt jaðardæmi er horft framhjá þeirri
jákvæðu og uppbyggilegu staðreynd að nytjastefnumaður, dygðafræðingur og
kantisti væru ugglaust sammála um lausn 99% þeirra siðferðilegu vandamála sem
mæta okkur í daglegu lífi. Þá hafði oftrú Kohlbergs á klípusögum að minni hyggju
skaðleg áhrif á að minnsta kosti tvær kynslóðir kennara, uppeldisfræðinga og sál-
fræðinga sem trúðu niðurstöðunum úr rannsóknum hans á siðferðisþroska barna
og unglinga.8 Þar sem börnin og unglingarnir vissu ekki sitt rjúkandi ráð þegar
kom að framandi dæmisögum á borð við þá frægustu um Heinz og dauðvona
konuna hans (er eingöngu var hægt að bjarga með því að stela handa henni lyfj-
um) dró Kohlberg þá ályktun að siðferðisþroski þeirra væri á undur lágu stigi.
Sem betur fer eru kenningar Kohlbergs nú fallnar af stalli.9 Til viðbótar þessu
halda sumir því fram - þó að það sé mun umdeildara - að notkun klípusagna við
rannsóknir á siðferðisþroska mismuni konum; karlarnir séu viljugari að taka af-
stöðu til þeirra með því að „láta gossa“ og veifa frekar röngu tré en öngu. Þeir fái
svo punkta fyrir að taka ákvörðun en konurnar enga fyrir að bíða átekta. Og
þannig mætti lengi telja hina mögulegu ágalla.
Jón nefnir réttilega að lesendur dæmigerðrar kfipusögu séu beðnir um að ganga
inn í „gerviheim" (s. 50) þar sem líklegra sé að hugsun þeirra blindist af ryki en að
þeir verði eitthvað siðvitrari. Samt sem áður notar hann klípusögur - alveg eins
og ég gerði í greininni sem hanri gagnrýnir - til að árétta fræðilegan mun á af-
stöðu nytjastefnumanna og annarra. Jón hefði mátt nefna annað í þessu sambandi
og það er að nánast allar frægustu klípusögurnar eru samdar af yfirlýstum and-
stæðingum nytjastefnunnar (fólki á borð við Bernard Williams og Philippu Foot)
til að koma höggi á hana. Svo fjarri fer að það séu nytjastefnumennirnir sem
bjóða lesendum inn í „gerviheiminn" að því er þveröfúgt farið: Nytjastefnumenn-
irnir samþykkja heimboðið með semingi! Þeim er bannað að breyta forsendum
klípusagnanna, hversu fáránlegar sem þær virðast. Tökum dæmi Bernards Willi-
ams af ferðamanninum og herforingjanum. Augljósasta afstaða nytjastefnu-
mannsins - og raunar hvaða sæmilega viti borins manns sem er - væri vitaskuld
að skjóta ekki fangann, af þeirri einföldu ástæðu að herforingi sem gerir manni
7 „Af tvennu illu“ í Af tvennu illu: Ritgerðir um heimspeki (Reykjavík: Heimskringla, 1997).
8 L. Kohlberg, Essays on Moral Development, I-III (New York: Harper & Row, 1981).
9 Sjá nánar í bók m\nn\, JustiJying Emotions: Pride andJealousy (London: Roudedge, 2002, endurútg. sem kilja,
2006), s. 184-187.