Hugur - 01.06.2010, Síða 97

Verufrœði listaverksins
95
VI
Við höfum skoðað þátt listamannsins í verufræði listaverksins, og hugleitt hversu
mikilvægur sköpunarkrafturinn er, hvernig það skiptir sköpum fyrir listaverk að
vera skapað af ákveðnum listamanni. Við höfum hugleitt orsakarkenningu varð-
andi samsemdarskilgreiningu hstaverks. En annar þáttur er h'ka mikilvægur, en
það er tjáning listamannsins með listaverki sínu.
Er við njótum mikilfenglegrar hstar, hlýðum á H-mohmessu Bachs eða virðum
fyrir okkur myndir Goya af þjáningum fólks í stríði, hljótum við að vera snortin
af einhverju. Það er einmitt megintilgangur hstar, að koma við tilfinningar okkar,
að fá okkur til að finna eitthvað, koma af stað hugleiðingum um mannlega gleði
eða þjáningu eða annað. Hins vegar er ekki hægt að segja að listin segi eitthvað
sem hægt er að tjá með orðum (nema e.t.v. bókmenntir, en jafnvel þær láta eitt-
hvað ósagt). Beethoven er ekki að segja með Eroica að andrúmsloftið í byrjun 19.
aldar í kjölfar frönsku stjórnarbyltingarinnar hafi verið á ákveðinn hátt, og Goya
er ekki að segja að meðferðin á saklausum borgurum hafi verið hryllileg. Engin
setning eða lýsing með orðum getur komið í stað listarinnar. Ef svo væri, væri
listin óþörf.
En eitthvað er það sem listin miðlar, tjáir, sem er persónulegt fyrir skapara
hennar. Tónlist Beethovens miðlar einhverju um innsta eðh persónuleika hans,
hún er „gluggi" á sál hans. Jafnvel tónverk eftir Bach sem virðist við fyrstu sýn
hrein sértæk formgerð er tjáning á einhverjum þætti í hug hans. Akveðin sam-
setning tóna, ákveðin hrynjandi o.s.frv. er þannig að enginn nema Bach hefði
getað skrifað slíka tónhst. Sama máh gegnir um málverk Rembrandts eða leikrit
Shakespeares, þau sýna eitthvað um innsta eðli þessara listamanna, án þess þó að
segja eitthvað um það berum orðum.
Schopenhauer kenndi að hstaverk séu eins konar platonskar frummyndir,17 og
að það að njóta listaverks felist í því að „sjá“ sh'ka frummynd.Tónlistina taldi hann
veita fuhkomnustu frummyndirnar sem gefa hreina innsýn í hinn ahtumlykjandi
og almenna lífsvilja sem býr í öhu og birtist í óteljandi myndum, en þó á tærastan
hátt í tónlistinni.
Það sem skortir á þessa hugmynd Schopenhauers er þáttur tjáningar í aUri Ust:
sérhvert hstaverk er afúrð sköpunarkrafts einstaks manns, verkið er opinberun á
innstu sálarkimum listamannsins, hann gefúr því brot af sálu sinni. Listaverk er
vissulega eih'ft og sértækt svipað og platonsk frummynd, en það er líka skapað
af mannlegri náttúru og endurspeglar sál einstaks listamanns. Þótt Fúgulist (þ.
Kunst der Fuge) Bachs standi eins og skínandi meitluð höggmynd á stjörnuhimni
tónhstarinnar, sem aldrei mun breytast og virðist búa yfir einhvers konar eilífri
stærðfræðilegri fegurð, er hún samt engu að síður afúrð sköpunarmáttar þessa
einstaka manns, og sá sem ekki skynjar það og skilur er hann heyrir verkið flutt
hefur misskilið verkið. Það að skilja listaverk felst í því að finna samhljóm með sál
listamannsins, í endurupplifún á einstakri reynslu listamannsins.
Hér er ekki rúm til að ræða frekar þennan lykilþátt aUrar hstar, þ.e. hstræna
17 Sjá Schopenhauer (1819), III. bók.