Hugur - 01.06.2010, Blaðsíða 92

90
Erlendur Jónsson
haft séreiginleika sem höfða á ýmsan hátt til mannlegrar náttúru, skírskotað til
mismunandi þátta í eðli mannsins. Þannig getur hreinn samhljómur eins og C-
E-G vakið ákveðna vellíðan og ánægju á meðan ómstríður hljómur getur valdið
taugaspennu og óróa. Akveðnar merkingar orða vekja á sama hátt ánægju og
velþóknun á meðan aðrar vekja viðbjóð og hrylling.
Það er hlutverk listamannsins, þess sem skapar listina, að notfæra sér þessa sér-
eiginleika miðilsins til að klæða formgerðina sem listaverkið er í búning er þjónar
ákveðnum tilgangi. Þannig getum við sagt að listaverk sé formgerð sem notfærir
sér ákveðinn miðil sem sameinast formgerðinni, er í raun hluti af henni.
Ein helsta gagnrýnin á hugmyndina um list sem formgerð er að við það ein-
angrist listin sem sértækt fyrirbæri sem tengist ekki mannlegri sköpun, sbr. eftir-
farandi rök Amie L.Thomasson:
Við sjáum strax að sérhver skoðun sem samsamar listaverk (af hvaða tagi
sem er) hreinni sértækri formgerð stangast á [...] við hugmyndir heil-
brigðrar skynsemi um eðli listarinnar. Gerðir og tegundir, eins og þær
eru venjulega hugsaðar, hafa nefnilega eilífa tilvist, óháða allri mannlegri
starfsemi; þar af leiðandi geta listamenn alls ekki skapað listaverk í raun
og veru, gagnstætt hefðbundnum skoðunum og venjum varðandi listir,
heldur velja listamennirnir aðeins viðeigandi formgerð meðal tiltækra
gerða eða tegunda.11
Þessu vil ég svara á eftirfarandi hátt. I fyrsta lagi er alls ekki svo augljóst
að hugmyndin um að list (a.m.k. tónhst og bókmenntir) sé formgerð, sé ekki
í samræmi við skoðanir heilbrigðrar skynsemi. Við hlustum á tónlist eða ljóð,
sönglum kannski með eða endurtökum h'nur úr ljóðinu sem eru minnisstæðar,
finnum ákveðna hrynjandi og sláum taktinn með fótunum. Hvað erum við að
gera? Erum við ekki einfaldlega að endurtaka hluta formgerðarinnar, erum við
ekki að innbyrða hana í hug okkar, samsama okkur við hugmynd listamannsins,
skapara tónlistarinnar eða ljóðsins?
Segjum, í öðru lagi, að formgerð sé sértækt fyrirbæri sem hefur eilífa tilvist, hef-
ur alltaf verið til og mun alltaf verða til, líkt og platónsk frummynd. Mögulegar
formgerðir sem listamaður getur vahð úr eru óendanlega margar í flestum til-
fellum.Tónverk getur haft hvaða fjölda tóna sem er í hverjum samhljómi, hvaða
hrynjandi sem er og hvaða lengd sem er, þannig að fjöldi hugsanlegra tónverka
er óendanlega mikill. I sumum einstökum tilfehum getur fjöldinn að vísu verið
endanlegur. Segjum að við h'kjum því að semja tónverk við það að raða saman
legókubbum, og að ég fái það verkefni að búa til hús úr io kubbum.12 Fjöldi
mögulegra húsa er þá reyndar mjög mikill, en samt endanlegur, en í slíku tilfehi
myndum við einmitt segja að sköpunarkrafti mínum séu settar þröngar skorður.
Ég get aðeins beitt honum innan ákveðins ramma.
11 Thomasson (2004), bls. 88.
u Með þessari samlíkingu er að sjálfsögðu ekki gefið í skyn að það að semja tónverk sé að öllu leyti
sambærilegt við að raða saman kubbum.