Hugur - 01.06.2010, Blaðsíða 203

Inn við beinið
201
Hvar á að staðsetja sjálfið? Er pað í hugsun mannsins (i), í hugsun og heimi hug-
mynda og menningar (2), ífleiri hlutum sálarinnar enpeim sérmannlega sem býryfir
máli og hugsun (j) eða bæðipar og í heimi hugmynda og menningar (4)?
menn eru inn við beinið gefa ekki tilefni til neinna efasemda um að til séu sál-
fræðileg eða siðfræðileg sannindi um hvernig fólk er. Þetta eru aðeins efasemdir
um að tiltekin gerð af flokkun þessara sanninda í djúpstæð og yfirborðsleg sé
réttmæt eða skynsamleg.
Astæðurnar sem ég tilgreindi fyrir þessum efasemdum sanna svo sem ekkert af
eða á um tilveru sjálfsins. Að orðalag sé stundum tómt kurteisishjal og stundum
notað til að blekkja sjálfan sig og aðra útilokar ekki að það sé stundum notað til
að tjá einhver sannindi. En þessar ástæður sýna þó með nokkuð óyggjandi hætti
að orðalag eins og innst inni og inn við beinið getur haft hlutverk í málinu án þess
að vísa á neinn veruleika eða tjá nein sannindi.
Eigum við að láta hér staðar numið og ákveða að þótt tal um sjálfið eða það
hvernig fólk er inn við beinið gegni vissulega einhverjum hlutverkum tjái það
líklega engin sannindi? Ég held ekki en það er ekki tímabært að svara þessum
efasemdum alveg strax. Ég kem að þeim aftur í lok3. kafla þar sem ég rökstyð að
ef tal um sjálfið væri eintómt kurteisishjal eða leið til að sjá heiminn í svarthvítu
þá hefðum við um það frjálsara val, en við höfum í raun, hvernig við flokkum
athafnir manna í þær sem vitna um hvernig þeir eru innst inni annars vegar og
þær sem gera það ekki hins vegar.
En hvers konar sannindi geta það verið sem eru tjáð með tali um hvernig fólk
er inn við beinið? Um hvað skyldu þau fjalla?
Til að átta okkur á mögulegum svörum er ef til vill heppilegt að skipta hug-
anum með svipuðum hætti og Artistóteles gerði í bók sinni Um sálina. Hann
talaði um þrenns konar hæfileika sálarinnar og sagði að hæfileiki til að nærast væri
sameiginlegur jurtum og dýrum. Skynjun og hvatir taldi hann hæfileika sem sálir
allra dýra byggju yfir en jurtirnar væru án. Þriðju gerðina af hæfileikum, þ.e. hugs-
un og skynsemi, taldi hann sérstaka fyrir manninn. (Aristóteles 1985, bls. 114-15
[11:3]). I þessu samhengi skipta smáatriðin í kenningu Aristótelesar ekki máli
og við getum eins notað nýrri kenningar um hvað er sérstakt við mannshugann
og hvað hann á sameiginlegt með öðrum dýrum. Slíka kenningu má t.d. finna
í vinsælum bókum eftir Antonio Damasio þar sem hann segir frá rannsóknum
sínum á miðtaugakerfinu (Damasio 1999, bls. 172-6).
Á myndinni hér fyrir ofan er dregin upp ein möguleg svona skipting og sjálfið