Hugur - 01.06.2010, Blaðsíða 133

Hugarfar gagnrýninnar hugsunar 131
margan hátt þeim dygðum sem nefndar eru siðferðisdygðir. Gagnrýnin hugsun
getur krafist þess að maður skipti um skoðun eins og komið hefur fram og hún
getur hka krafist þess að maður tileinki sér skoðun sem er óvinsæl. Þetta hvort
tveggja gerir maður ekki nema maður sé hugrakkur. Gagnrýnin hugsun krefst hka
þrautseigju af okkur, svörin sem leitað er að liggja ekki alltaf í augum uppi heldur
þarf að leita þeirra, stundum með ærinni fyrirhöfn. Þrautseigja og dugnaður eru
siðferðilegar dygðir sem gagnrýnin hugsun gæti ekki verið án. Sumir þeirra höf-
unda sem fjallað hafa um gagnrýna hugsun gera ráð fyrir að tilímningar tengist
gagnrýninni hugsun margvíslegum böndum og ég er ekki að benda á neitt nýtt.
Hugarfar eða andi gagnrýninnar hugsunar er einmitt lýsing á því hvernig gagn-
rýnin hugsun tengist dygðum og þar með tilfinningum.
Andmælendur hafa bent á fleiri þætti sem veiki gagnrýna hugsun. Þeir segja að
gagnrýnin hugsun einkennist af afleiðsluályktunum, h'nulegri hugsun og form-
legri skynsemi, þar skorti innsæi. Við þessu er tvennt að segja. I fyrra lagi þá er
það rétt að afleiðsla er hluti gagnrýninnar hugsunar en hún er ekki eini hlut-
inn. Þar er h'ka að finna tilleiðslu, ályktun að bestu skýringu, rökfærslur byggðar
á líkindum, á samh'kingum, á ímyndunarafli. Skapandi hugsun er í raun sams
konar og gagnrýnin hugsun. I síðara lagi er eðlilegt að spyrja hvað innsæi sé. Það
verður satt best að segja fátt um svör. Innsæið er eitthvað annað en skynsemi,
gagnrýnin hugsun, tilfinningar, geðshræringar og kenndir en það er ekki ljóst
nákvæmlega hvað. Það má gefa hugtakinu merkinguna ,tiltekin sýn á verðmæti'
til dæmis eða .eðlilegur skilningur' og sumir hafa gert það. Vandinn við innsæið er
að það þjónar of margvíslegum tilgangi í fræðilegri umræðu. Andmælendur hafa
gert athugasemdir við aðra innviði gagnrýninnar hugsunar en ég sé ekki ástæðu
til að skoða þær hér.
Síðari andmælin eru þau að draga í efa hlutverk gagnrýninnar hugsunar yfirleitt
og halda því fram að hún sé einungis ein leið af mörgum til að skilja heiminn og
hún hafi verið notuð til að ná yfirráðum í vestrænum samfélögum og sé réttnefnt
kúgunartæki ríkjandi afla. Minnihlutahópum af ýmsu tagi og konum væri holl-
ara að leita annarra leiða til að skilja heiminn en þeirrar sem hin ríkjandi öfl hafa
stuðst við þar sem gagnrýna hugsun og skynsemi ber hæst (Grosz 1986; Kristján
Kristjánsson 2002b: 171—222).
Aður en ég svara þessum andmælum er hyggilegt að leiða hugann að gagn-
rýninni hugsun og skynsemi í mannh'finu. Eg hef haldið því fram að gagnrýnin
hugsun sé færni sem bæði er almenn og sérhæfð, að hún sé hugarfar, að hún sé ein
meginuppistaða skynseminnar, hún krefjist dómgreindar og þekkingar. Hugarfar
kemur fram í breytni fólks og viðhorfum þegar það umgengst aðra. Flest það
sem ég hef sagt um gagnrýna hugsun fram til þessa hefur miðast við að henni sé
heitt í fræðum og vísindum eða inni í skólum. En hvað með daglegt, venjulegt
h'f með öðru fólki þar sem viðfangsefnin eru miklu þölbreytilegri en í fræðum og
vísindum og sjónarmiðin margvíslegri? Nú er hægt að hafa margvísleg viðhorf
gagnvart öðru fólki. Það er hægt að sýna því virðingu, líta niður á það, dást að því
svo að eitthvað sé nefnt. En hvað sýnum við öðru fólki þegar við nálgumst það
á forsendum gagnrýninnar hugsunar? Það sem venjulega gerist er að við setjum