Hugur - 01.06.2010, Blaðsíða 173

Freud og dulvitundin (og listin)
iyi
sem hann er kvaldastur“, segir máltækið, menn samsama sig stundum þjáningu
sinni, vilja ekki verða heilbrigðir. Enda sé sársaukafullt að tjá hið bælda og læknast
með því, það var engin tilviljun að dulvitundin vildi bæla þessar tilfinningar.
Oft yfirfærir sjúklingur flækjur sínar á aðra hluti, viðburði eða fólk, ekki síst sál-
greinandann sjálfan. Yfirfærslan birtist stundum í því að sjúklingur verði ástfang-
inn af sálgreinanda. Þetta þekkja allir aðdáendur Sópranosþáttanna. Tony mafi'u-
foringi Soprano fer í sálgreiningu og verður ástfanginn af sálgreinandanum sem er
kvenkyns. Ef til vill yfirfærði hann bælda ást sína á móður sinni á sálgreinandann
en móðir Tonys var kaldlynd leiðindakerling.
Nefna má að Freud skrifaði talsvert um listir, samfélag, menningu og trúarbrögð
í ljósi sálgreiningar, sérstaklega á efri ámm. Listræn sköpun og annað slíkt væri
göfgun bældra hvata, þeim sem þjáist af miklum bæfingum takist annað hvort að
göfga hvatirnar í listsköpun eða verða taugabilun að bráð. Það fylgir sögunni að
göfgun, yfirfærsla og það að ýta óþægilegum tilfinningum til hliðar eru meðal
varnarhátta dulvitundarinnar. Samþjöppun sé enn einn varnarhátturinn. Um
samþjöppun sé að ræða þegar fleiri bældum fyrirbærum er skellt í einn bálk, t.d.
í eitt draumatákn.
Freud segir að maðurinn sé hreint engin félagsvera í eðli sínu, samfélagið sé
bara tæki til að halda dulvitundinni á mottunni og því þjáist menn í samfélaginu.
Það bæli líbídóið en án slíkra bælinga væri siðmenningin ekki tíl. Ef við hefð-
um engar hömlur á hvötum okkar gerðum við ekkert annað en að stunda kyn-
líf eða stúta hvert öðru. Raunreglan kristallast í menningunni, nautnareglan er
regla náttúrunnar. Menningin hefði orðið til þegar synir ættföður í árdaga gerðu
uppreisn og drápu karlfauskinn vegna þess að hann einokaði kvenfólkið. En svo
fengu strákarnir svo mikið samviskubit að þeir gerðu pabba gamla að guði, sam-
viskubitið skapaði yfirsjálfið.Trúarbrögð byggðu á því að foðurímyndinni væri ýtt
til hliðar, upp í himininn.
Skrif Freuds um upphaf samfélags og trúarbragða eru hluti af yfirsálfræði (þ.
Metapsychologie) hans, kenningum sem ekki endilega tengdust reynslu hans af
sjúkhngum í (sál)læknismeðferðinni. Hann talar oft eins og yfirsálfræðin sé nánast
aukageta. Hún sé öðrum þræði síkvik tilraun til að fá kapal reynslunnar til að ganga
upp, hinum þræði safn íhugana um h'fið og tilveruna sem ekki þyrftu að koma við
sögu sálgreiningarinnar. Meðferðin skipti mestu, kenningin minnstu.4
Engin duhitund?
Skoski heimspekingurinn Alasdair Maclntyre segir að sumir mannamálsspek-
ingar hafi talið það helstu synd Freuds að nota orð með hætti sem bryti gegn
meginreglum mannamáls (daglegs máls). Mannamálsspekingar segi að tal hans
4 Jón Ólafsson bendir á að þessi afstaða Freuds til yfir-sálfraeði minni á viðhorf verkliyggjumanna
til kenninga. Þær séu aðeins meira eða minna nothæf tæki, góð eða slæm leiðarljós athafna okkar
(Jón 2003:33-47). Sigurjón Björnsson segir að Freud haii sagt að hugmyndir sínar um trúarbrögð
væri sín persónulega skoðun, sálgreinandi þyrfti ekki að vera sammála sér (Sigurjón 2003: 90).
Þetta sýnir að yfirsálfræðin leikur ekki lykilhlutverk í hugmyndum Freuds um sálkönnun.