Hugur - 01.06.2010, Blaðsíða 209

Inn við beinið
207
kost og kenning Joplings, því hún rúmar greinarmun á sjálfsþekkingu og sjálfs-
blekkingu, en hefur það fram yfir að vera mun einfaldari. Hún virðist líka koma
heim við hversdagslegan skilning á orðasamböndunum innst inni og inn við bein-
ið eins og verður ljóst ef við hugleiðum fleiri dæmi til viðbótar við senuna úr
kvikmyndinni Tillsammans sem lýst var hér að framan.
Hugsum okkur mann sem telur sig hafinn yfir alla kynþáttafordóma. Þegar
dóttir hans byrjar með kolsvörtum strák sem á ættir að rekja til Afríku hættir
manngarmurinn að geta sofið og hefiir allt á hornum sér. Mundum við ekki segja
að þetta bendi til að hann sé fordómafullur inn við beinið?
Hugsum okkur h'ka, svo enn eitt dæmi sé tekið, að maður hafi eyðilagt eitthvað,
kannski beyglað bíl þegar hann var að bakka út úr stæði, ædi að laumast burtu til
að sleppa við útgjöld vegna þessa, en h'ði illa yfir því og snúi við, skrái númerið á
bílnum sem hann skemmdi, hafi upp á eigandanum og láti hann vita svo hann
fái tjón sitt bætt. Er ekki nokkuð ljóst að það hvort við teljum þennan óheppna
ökumann heiðarlegan inn við beinið veltur á því hvaða geðshræring það var sem
fékk hann til að snúa við - hvort hún var raunverulegt samviskubit eða kannski
bara hræðsla við að einhver hefði séð til hans og mundi kæra hann?
Svona dæmi benda til þess að það hvernig menn eru inn við beinið, hvernig
þeir eru innst inni eins og sagt er, velti á geðshræringum þeirra - hvað vekur þeim
stolt eða skömm, andúð eða samúð, tilhlökkun og kvíða, gleði og sorg o.s.frv.
Nokkur dæmi geta ekki útilokað að hugtökin nái yfir fleira. Það er mjög erfitt að
sýna fram á að greinargerð fyrir hugtaki segi allan sannleika um það. Hins vegar
er hægt að hrekja slíka greinargerð með einu gagndæmi. Þangað til það finnst
ætla ég að láta svo heita að sjálf manns sé ekkert annað en reglulegar og stöðugar
eða h'tt breytilegar tilhneigingar hans til geðshræringa. Þetta er ekki nákvæm
skilgreining heldur aðeins lausleg drög, því ég hef ekki tilgreint hvaða tilhneig-
ingar til geðshræringa mynda sjálfið, hvort það eru einungis þær sem vitna um
gildismat manns eða hvort þær sem tengjast smekk og fegurðarskyni og jafnvel
einhverjar enn aðrar skuli teljast með.
*
Geðshræringar eru gegnumgangandi í tilveru okkar með mjög sérstökum hætti.
Greinargerð fyrir þeim spannar öll sviðin sem dregin eru upp á myndinni í lok
1. kafla því þær innifela í senn hugsanir og tilfinningar og breytingar vítt og breytt
um líkamann (t.d. á hjartslætti, blóðstreymi, svitamyndun og spennu í vöðvum).
Sumar þeirra fela líka í sér heil kenningakerfi, hugmyndafræði og hugtök sem
sækja merkingu í langa sögu. Við getum tekið þjóðarstolt sem dæmi eða trúar-
styrk sem maður öðlast kannski eftir að hafa farið með bænirnar sínar. Þessi
kenning um sjálfið staðsetur það því eins og sýnt er á mynd 4 fremur en mynd 3.
Hún getur þrátt fyrir einfaldleika sinn samrýmst mörgum þáttum kenninga sem
lýst er með myndum 1 til 3, því hún neitar ekki að sjálfið nái til sömu „staða“ og
þær tilgreina heldur bætir fleiri „stöðum“ við. Mér sýnist hún t.d. vel geta innbyrt
mestallt það sem Taylor segir í Sources of the Self um hvernig hugmyndasagan
hefur runnið okkur í merg og bein.