Hugur - 01.06.2010, Blaðsíða 57

Höggmyndir og gimsteinar
55
en í nálægðarkröfunni felst að við hjálpum öðrum að ná réttmætum markmiðum
sínum.54 Þessar kröfur verða aldrei smættaðar í einhlítar leikreglur heldur krefjast
þær skapandi innsæis í aðstæðurnar hverju sinni sem og næmi fyrir persónuleika
þess sem í hlut á. Til að standast þessar kröfur þarf siðferðisveran að tileinka sér
margvíslegar dygðir sem gera henni kleift að uppfylla kröfur siðferðisins.
Mér virðist að þessu siðferðilega verkefni megi lýsa í anda fagurfræði tilvist-
arinnar til forna og að nærtækara sé að líkja siðfræði Kants við hana en þá við-
miðunarlausu eða takmarkalausu fagurfræði sem Foucault boðar. Kant taldi það
vera meginhlutverk skynseminnar að laða fram hinn góða vilja sem er forsenda
siðferðilegs lífs með hliðsjón af hugsjóninni um ríki markmiðanna. Hann segir um
góðan vilja að hann glitri „af sjálfum sér eins og gimsteinn sem hefur allt gildi sitt
fólgið í sjálfum sér“ (394).55 En til að hann nái að skína getur þurft mikla baráttu
við áreiti heimsins og hagsmunaöfl - almenningsálit og kennivöld - sem hvetja
til þýlyndis eða þægilegheita. Sá sem berst fyrir frelsi í gh'mu við þessi öfl „á þann
hátt sem samboðinn er virðingu mannsins"56 og gerir það sem hann telur vera
rétt, er á öflum tímum sjálfráð skapandi vera á sviði siðferðisins. Kant orðar þetta
skemmtilega í dygðafræðinni, kafla um siðferðilegt meinlæti sem hann kennir við
hugmynd Epíkúrosar um glaðvært hjarta: „Siðfræðilegar æfingar ættu þess vegna
að felast eingöngu í átökum við náttúrulegar tilhneigingar til þess að vera fær
um að stjórna þeim nægilega við aðstæður þar sem þær ógna siðferðinu; þannig
verður maður glaðvær og hugaður í vitundinni um endurheimt frelsi" (6:485).57
Fyrir þá fjölmörgu sem lesa Grundlegung sem gleðisnauða skyldusiðfræði kann
glaðværðin að koma á óvart, en í því riti víkur Kant líka að gleði skynseminnar
sem minnir á þá ánægju sem Aristóteles segir fljóta af góðum verkum: „því að
skynsemin sem veit að æðsta ætlunarverk sitt er að framkalla góðan vilja getur
einungis glaðzt á sína vísu við að ná þessu takmarki" (39Ó).58
Meginmunurinn á Kant og Foucault felst greinilega í því sem Kant kallar í ofan-
greindri tilvitnun „átök við náttúrulegar tilhneigingar". Frá sjónarhóli Foucault
lúta þessi átök ekki fagurfræðilegum viðmiðum líkt og h'fernislist Forngrikkja
heldur algildum skynsemislögmálum.59 Þau skynsemislögmál eru vissulega ólík
þeim sem Forngrikkir vísuðu til en vildu menn öðlast hófstillingu var það samt
sem áður meginverkefni að frelsa sáflna undan stjórn langananna. Þetta er til að
mynda lykilatriði í fagurfræði Plótínosar sem gengur að hætti Platons sterkar
fram gegn áhrifum langananna en jafnvel Kant gerði nokkurn tíma: „Við hefðum
því á réttu að standa ef við segðum að sálin verði ljót með samkrulli og blöndun
54 Kant: The Metaphysics of Mora/s, ensk þýð. Mary Gregor (Cambridge: Cambridge University
ss Press 1996), bls. 198-199.
K Kant: Grundvöllur aðfrumspeki siðlegrar breytni, bls. 100.
s? Kant: „Svar við spurningunni: Hvað er upplýsing?“, bls. 386.
s^ Kant: The Metaphysics of Morals, bls. 227.
Kant: GrundvöUur að frumspeki siðlegrar breytni, bls. 103.
Fornaldarfræðingar eru nú óðum að endurmeta þann skarpa mun sem dreginn hefur verið upp
milli skynsemislögmála til forna og í siðfræði nýaldar, einkum Kants. Sjá um þetta efni t.d. til-
vitnun 9 hér að ofan og fyrirlestur Julia Annas „Virtue and Law in Plato , the S. V. Keeling Me-
morial Lecture in Ancient Philosophy, University College, University of London, 14. nóvember
2006. Vefslóð: www.princeton.edu/~gthorari/annas.pdf.