Læknablaðið : fylgirit - 01.02.2001, Qupperneq 42

ÍÐORÐAPISTLAR LÆKNABLAÐSINS 1-130
munu nú til dæmis vera að vinna að breytingum á
stimpilklukkunni blessaðri og mun hún hér eftir
þylja þrívegis í hvert sinn sem starfsmaður stimplar
sig út: „ Vertu nú blessaður og þakka þérfyrir. “ eða
„ Vertu nú blessuð og þakka þérfyrir. “ Gert er ráð
fyrir að þannig megi að minnsta kosti gefa starfs-
Ónæmiskerfið
Örn Bjarnason, ábyrgðarmaður og
ritstjóri Læknablaðsins, setti fram ósk um að
íslenskun nokkurra heita og fræðiorða úr
ónæmiskerfinu væri tekin til athugunar. Hann hafði
verið að lesa grein sem birta átti í blaðinu og hnaut
um enska fræðiheitið coinplement sem ekki var
íslenskað. I tilefni af því rifjaðist upp sú staðreynd að
ýmis íslensk heiti á fyrirbærum í ónæmiskerfinu hafa
átt erfitt uppdráttar, þrátt fyrir hetjulega baráttu
þeirra sem kerfinu unna mest. Ónæmiskerfið er að
sönnu margþætt og starfsemi þess flókin, þannig að
djúpvitur umræða um alla innviði þess er ekki á færi
annarra en fárra sérfræðinga. Því má vera að mörg
heitin nái lítilli útbreiðslu og að íslensku orðin festist
ekki í fræðimálinu. A hitt ber þó að líta að ónæmis- og
ofnæmisviðbrögð koma til álita við rannsóknir á eðli
mikils fjölda sjúkdómsbreytinga, allt frá sýkingum til
krabbameina. Ónæmisfræðin snertir því flestar
greinar læknisfræðinnar og helstu hugtök hennar ættu
að vera læknum vel kunn. Auk þess eru hugmyndir
um ofnæmi af ýmsu tagi ofarlega á baugi hjá
almenningi um þessar mundir og ekki er ólíklegt að
sjúklingar vilji ræða við lækni sinn á íslensku um það
sem þeim er efst í huga hverju sinni. Vera má þó að
fræðiheitið complement sé ekki það sem fyrst ber á
góma í slíkri umræðu, en hver veit hvað verður!
Complementum
Iðorðasafnið þýðir complement með íslensku orðun-
um hjástoð og mögnuður. Complementum er komið
úr latínu, væntanlega af sagnorðinu compleo, sem
táknar að fylla, fullgera, bœta við, Ijúka, koma til
leiðar, gera heilt eða gera fullkomið. Enska orðið
complement má finna í Ensk-íslenskri orðabók Arnar
og Örlygs og eru helstu merkingarnar þessar: 1. upp-
fylling, viðbót; 2. full tala; 3. sagnfylling; 4. það sem
á vantar að bogi eða horn sé 90 gráður; 5. fylli-
mengi; 6. fyllitala; og 7. mögnuður. Merkingin er
nánast sú sama í öllum þessum tilvikum, complement
fyllir upp eða bœtir við því sem á vantar. Svipuð
mönnum gott fordæmi, ef ekki fullnægjandi sjúk-
dómsinnsýn, og koma í veg fyrir að leggja þurfi
starfsmennina inn til frekari meðferðar í dýrmæt-
um (auðum!) sjúkrarúmum deildanna.
FL 1992; 10(8); 4
merking hefur án efa verið lögð til grundvallar þegar
orðið complement var tekið til notkunar í ónæmis-
fræðinni.
I enskum ónæmisfræðibókum er notað heitið
the coniplemcnt system um kerfi eða keðju fjöl-
margra, samverkandi prótína, sem finna má óvirk í
plasma, en virk í vefjum þar sem ónœmis- og of-
nœmisviðbrögð hafa komið fram. Þessi virku efni
valda meðal annars aukinni gegndræpni æða, leiða
til efnasækni bólgufrumna, auðvelda sýklaát bólgu-
frumna og brjóta niður frumu- og bakteríuveggi.
Þannig uppfylla þau eða koma til leiðar ýmsum
þáttum í þeirri starfsemi ónæmiskerfisins, sem
nauðsynleg er í baráttunni gegn sýklum, en á hinn
bóginn taka þau einnig þátt í ofnæmis- og sjálf-
næmisviðbrögðum og valda þar auknum skaða
með ofangreindri verkun sinni. Þá er spurt: Hvaða
íslensk orð hæfa best slíku kerfi?
Hjástoð, mögnuður
Við fyrstu sýn virðist hvorugt þessarra orða neitt af-
bragð. Undirritaður hefur þó leitast við að nota heitið
hjástoð í meinafræðikennslu nokkur undanfarin ár og
er það því orðið honum sæmilega munntamt. Hjá-
stoðarkerfi eða hjástoðarkeðja eru sæmilega liprar
samsetningar, en orðið hjástoð eitt sér er ankannalegt
og minnir á hjárænu og hjábragð (sem reyndar finnst
ekki í orðabókum undirritaðs). Samsetningin hjástoð
hljómar nánast eins og tvítekning, stoð hefði getað
dugað ef heitið stoðkerfi væri ekki þegar frátekið.
Ónæmisstoð eða næmisstoð eru ekki sérlega aðlað-
andi við fyrstu sýn.
Komið hefur fram uppástunga um að comple-
ment verði kallað efli því að kerfið eflir verkun
ónæmiskerfisins. Einnig má leita uppi og prófa,
bæði stök og í samsetningum, ýmis gömul orð sem
merkja stoð, fylla eða viðbót, svo sem stytta, spilka,
hlít, fild, fylld, ábót, álag og tilbót.
FL1992; 10(9); 10
34
42 Læknablaðið/ fylgirit 41 2001/87