Læknablaðið : fylgirit - 01.02.2001, Qupperneq 103

ÍÐORÐAPISTLAR LÆKNABLAÐSINS 1-130
tára verði aðalheitið. Nefna má hliðstæðurnar
hvíta (sclera), glæra (cornea), æða (choroidea),
lita (iris) og sjóna (retina). Conjunctivitis verður
þá tárubólga, sem er mun liprara en augnslímhúðar-
bólga, augnslímubólga eða slímubólga í augum.
Enska lýsingarorðið vernal er komið úr latínu
þar sem vernus er notað um það sem tengist eða
líkist vorinu. Læknisfræðiorðabók Stedmans gefur
meðal annars upp ensku samheitin allergic con-
junctivitis og spring conjunctivitis. Pá sýnist liggja
næsta beint við að heitið vernal conjunctivitis
verði vortárubólga á íslensku. Ofnæmistárubólga
kemur einnig til greina, en þá tapast tilvísunin í
árstíðina, sem gæti verið nytsamleg til þess að gera
heitið eftirminnilegt. Gaman væri að heyra af
öðrum hugmyndum.
Percentile
Á minnismiða frá í febrúar er beiðni um að skoða
hugtakið percentile. Orðabók Stedmans lýsir þannig
(í þýðingu undirritaðs): Staða einstaklings ísérstakri
röð, gefin upp með því að tilgreina ofan við hvaða
hundraðshlutfall afhópnum hann (eða hún) lendir.
Iðorðasafn lækna tilgreinir þýðinguna hundraðsmark
og sér undirritaður enga ástæðu til að betrumbæta
það. Dæmi: einstaklingur, sem er hærri vexti eða
þyngri en níutíu af hundraði (90%) viðmiðunarhóps-
ins, lendir ofan við nítugasta hundraðsmark.
Hreyfni
Þorkell Jóhannesson, prófessor, sendi tölvupóst og
vildi koma á framfæri hugmynd. Ýmis heiti sem lýsa
hreyfitruflunum enda á -kinesia, en gríska nafnorðið
kinesis merkir hreyfing. Þorkell segist hafa tekið það
upp fyrir 14 árum að nota orðhlutann -hreyfni til að
tákna tegund eða eðli hreyfinga þegar hann var að
þýða heiti sem enda á -kinesia. Hann segir hreyfni
myndað með hliðsjón af bægni, svo sem í meinbægni,
og tilgreinir nokkur dæmi. Af þeim skulu hér ein-
ungis nefnd seinhreyfni fyrir bradykinesia og of-
hreyfni fyrir hyperkinesia. Þetta er athygli verð hug-
mynd sem verður rædd síðar.
Lbl 1998; 84: 505
Akathisia, óeirð
Ingvar Kristjánsson, geðlæknir, hringdi
og bað um aðstoð við íslenskun á akathisia.
Undirritaður kannaðist ekki við að hafa séð
heitið eða heyrt af því áður og fann það hvorki í
íðorðasafni lækna né í íslenskum læknisfræðiheitum
Guðmundar Hannessonar. Ingvar útskýrði hugtakið
og staðfestingar fengust í erlendum læknis-
fræðiorðabókum. Heitið er notað um sérkennilegt
eirðarleysi sem getur komið fyrir sem aukaverkun
við notkun tiltekinna sefandi geðlyfja, einkum
fentíasínlyfja. Læknisfræðiorðabók Stedmans lýsir
fyrirbærinu þannig: heilkenni sem einkennist af því
að geta ekki setið kyrr, vegna hreyfióróa og
vöðvatitrings, getur komið fyrir sem hliðarverkun
við sefandi geðlyf.
Líf- og læknisfræðiorðabók Wileys tekur í sama
streng, en bætir því við að akathisia geti einnig
verið sjaldgæft merki um Parkinsons sjúkdóm.
Upphaflega hafi þetta heiti þó verið notað um
kvíðaröskun sem einkenndist af kvíða, ofsahrœðslu
eða hugsýki og krömpum við tilhugsunina um það
að setjast niður. Heitið er komið úr grísku þar sem
a- er neitandi forskeyti og kathisis er það að vera
sitjandi.
Ingvar lýsti því mjög myndrænt hvernig sumir
sjúklingar, sem þyrftu stóra skammta af slíkum
lyfjum, til dæmis vegna geðklofa, schizophrenia,
gætu verið tvístígandi og á stöðugri hreyfingu fram
og til baka. Það fyrsta, sem í hugann kom eftir
þessa lýsingu, var einfaldlega órói. Með því að fletta
fram og til baka í Samheitaorðabókinni fundust
fleiri orð, sem ef til vill gætu einnig komið til
greina: eirðarleysi, eiruleysi, friðleysi, óeirð,
ókyrrð, óróleiki, óþreyja, stjákl og viðþolsleysi.
Stjákl virðist til dæmis henta vel fyrir þann fóta-
burð sem Ingvar lýsti og óþreyja eða viðþolsleysi
virðast einnig lýsa hegðun sjúklinganna dável. Allt
eru þetta þó almenn orð og ekki er víst að skyn-
samlegt sé að taka þau til afnota sem sértæk
læknisfræðileg heiti. Hins vegar mætti búa til sam-
setningar þar sem fram kæmi eitthvað um orsök
eða eðli óróans. Skoða þarf vel hversu lýsandi
heitið þarf að vera.
Óelrð
Þó að akathisia vísi sérstaklega í það að geta ekki
setið kyrr, þá er ekki víst að íslenska heitið þurfi að
gera hið sama. Tilvísun í lyfin getur verið fullt eins
æskileg eða tilvísun í vöðva eða vöðvatitring. Vand-
inn verður síðan sá að finna jafnvægi milli hæfilegrar
nákvæmni í lýsingu og viðráðanlegrar orðlengdar. Þó
að menn geti sætt sig við ýmsar langar og nákvæmar
samsetningar í sjaldgæfum líffæraheitum, þá er slíkt
ekki vinsælt í heitum sem eru í daglegri notkun. Að
þessu sögðu má koma með nokkur dæmi. Lyfjaórói
og vöðvaórói eru sæmilega stutt og lipur heiti en mjög
almenn. Vera má að lyfjnócirö eða vöðvaóeirð henti
betur til að gefa í skyn eitthvað um viðþolsleysið sem
virðist þjá sjúklingana. Fentíasín-óeirð eða fentíasín-
stjákl eru heldur lengri samsetningar en með öllu
Læknablaðið/ fylgirit 41 2001/87 103