Læknablaðið : fylgirit - 01.02.2001, Qupperneq 122

[ÐORÐAPISTLAR LÆKNABLAÐSINS 1-130
Ascending, mesenchyma
Hildur Harðardóttir, kvensjúkdóma-
læknir, sendi tölvupóst og sagðist vera að
leita að íslensku samheiti á sýkingum sem
berast til fósturs frá fæðingarvegi móður.
Sýkingarmátinn er á ensku nefndur „ascending", og
byggist sú nafngift á því að sýklarnir eru taldir berast
upp úr leggöngum eða leghálsi og brjóta sér leið
gegnum belgi til fósturs í legi.
Ensk-íslensk orðabók Arnar og Örlygs greinir
frá því að enska sögnin to asccnd merki: 1. rísa,
stíga upp, hækka. 2. klífa, fara upp (e-ð), stíga upp
eftir (e-u), ganga á (fjall). íðorðasafn lækna birtir
enska lýsingarorðið ascending, hœkkandi, rísandi,
og það latneska ascendens, hœkkandi, ris-. Ekkert
af þessu hugnaðist Hildi til að íslenska hið sam-
setta heiti ascending infection. Hjá undirrituðum
varð ekki nein stórkostleg hugljómun og leitað er
til lesenda um aðstoð. Fyrstu tillögur eru þessar:
uppgengin sýking, uppkomin sýking, uppstigin
sýking eða upprásarsýking.
Mesenchyma
Tvær fyrirspurnir hafa borist varðandi íslenskt heiti á
því fyrirbæri sem á ensku nefnist mesenchyme og á
latínu mesenchyma. I Iðorðasafni lækna, LM-
heftinu frá 1988, er vefurinn nefndur fóstur-
bandvefur, en í Fósturfræðiheitunum frá 1995 var
tekið upp heitið bandvefskím. Önnur fyrirspurnin er
vegna heitis á sérkennilegu og sjaldgæfu æxli, sem á
ensku nefnist mesenchymal hamartoma, en hin
vegna heitis á þeim stofnfrumum blóðmyndunar sem
á ensku nefnast mesenchymal stem cells.
Örlítil fósturfræði
Fyrst eftir að fósturvísisdiskurinn, discus
embryonicus, myndast er hann tvílaga. Lögin tvö eru
fósturvísisútlag, ectoderma embryonicum, sem
myndar meðal annars húðþekjuna, og fóstur-
vísisinnlag, endoderma embryonicum, sem myndar
meðal annars slímhúðarþekju loftvega, meltingar-
vegar og þvagfæra. Milli laganna tveggja birtist svo
fósturvísismiðlagið, mesoderma, en úr því verða
síðar til brjósk, bein, vöðvar, æðar, bandvefur og
blóðmyndandi vefur. Frumurnar í miðlaginu mynda
mjög snemma fyrrnefndan, lausgerðan
fósturbandvef, mesenchyma, sem fengið hefur
íslenska heitið bandvefskím. Læknisfræðiorðabækur
lýsa mesenchyma þannig að um sé að ræða
frumstæðan fósturbandvef sem síðar þróist í ýmsa
stoðvefi. Vefurinn er gerður úr lítið þroskuðum
(frumstæðum) bandvefsfrumum, sem gjarnan eru
stjörnulaga, og úr hlaupkenndu millifrumuefni og
bandvefstrefjum.
Örlítil orðfræði
Latneska heitið mesenchyma er reyndar grískt að
uppruna, myndað úr forskeytinu mes-, sem táknar
mið-, miðju- eða milli-, og samsetta nafnorðinu
enkyma, sem táknar seyði, áhelling eða
innrennslisvökvi. Gríska forskeytið en- táknar í,
inni í eða inn í og chymos er vökvi. Segja má því að
enkyma sé innvökvi, vökvinn inni í vefnum.
Heitið hamartoma er einnig af grískum
uppruna, myndað úr nafnorðinu hamartia sem
merkir villa, mistök eða bilun, jafnvel líkamsgalli,
og viðskeytinu -oma, sem nú merkir æxli, en er
sagt upphaflega hafa verið notað um ýmsar
sjúklegar fyrirferðir, bæði bólgur og œxli.
Iðorðasafn lækna þýðir hamartia með vaxtarvilla
og hamartoma með íslenska heitinu vaxtar-
villuœxli.
Enska heitið stem cell hefur fengið hina ágætu
íslensku þýðingu stofnfruma. Tæpast er hægt að
gera betur. Til skilgreiningar á stem cell segir
læknisfræðiorðabók Stedmans: 7. sérhver
forfruma; 2. fruma sem getur af sér dótturfrumur
sem þróast í aðrar frunmtegundir.
Tillögur
I bili er um fátt annað að ræða en bandvefskíms-
122
Kristín Ólafsdóttir, læknir, hefur ekki verið í neinum vafa um það hvort heitið væri rétt að nota.
í bók sinni, Heilsufræði handa húsmæðrum, Reykjavík 1943, segir hún meðal annars í kafla sem ber
heitið Meðferð ungbarna:
„Ungbörn eiga að nærast á brjóstamjólk. Hún ein er eðlileg fæða handa þeim.“
„Herbergi ungbarna eiga að vera björt og loftgóð.“
„Ungbörn eiga að sofa ein í rúmi, eins og áður er sagt.“
„Ungbörn á að þvo og lauga daglega og skipta á þeim fötum.“
„Ungbörn þurfa mikinn svefn og eiga að fá að sofa, eins mikið og þau geta.“
„Ungbörn eiga að vera á brjósti, ekki skenrur en þar til þau eru sex mánaða, og ekki lengur en
níu mánuði."
Að auki nefnir hún ófullburða börn, nýfædd börn, brjóstabörn og pelabörn.
122 Læknablaðið / FYLGIRIT 41 2001/87