Tímarit Máls og menningar - 01.05.1973, Blaðsíða 112

Tímdrit Máls og menningar
þau Rosmer steypa sér í fossinn. Fyrr í leiknum var hljóðlát mótsetning milli
sj alsins og blómanna allt umhverfis Rebekku, en blómin hverfa.
Sj aldan hefur þó veriö tekin öllu rækilegar til meðferðar þýðing og mikil-
vægi leiksviðsbúnaðarins en í skýringu og sundurgreiningu Francis Fergusons
á Afturgöngunum í hinu innblásna ritverki hans Hugmynd leikhússins. Þeir,
sem fræðast vilja um þá eiginlegu hugmynd leikhússins á vorrnn tímum
komast varla framhjá þessum ameríska bókmenntafræðingi, sem sameinar
dirfsku og nána innlifun. Hann gerir Aristóteles að eins konar viðmið-
un, þegar hann tekur til athugunar nokkur leikrit - hvert um sig einkennandi
fyrir sinn eigin sköpunartíma. Leikrit Sófóklesar Odipus konungur verður
honum ágætast klassískra verka sinnar tegundar á ölliun tímum. í þessu
leikriti er hrynjandin svo duttlungakennd, að einmitt hún tjáir mannlegar
aðstæður í víðtækri mynd. Harmleikurinn veitir fjölbreyttasta innsýn í mann-
legt líf. En persónur eins og Bérénice hjá Racine eða Tristan og Isolde hjá
Wagner, sem næst verða fyrir Ferguson, eru hver fyrir sig einungis fulltrúar
fyrir brot af því, sem býr í leikriti Sófóklesar: Bérénice ímynd eða fulltrúi
heilbrigðrar skynsemi, Tristan og Isolde tilfinninganna. Þessar persónur eru
jafnframt tákn vissrar takmörkunar innan umgerðar sjálfs harmleiksins eða
hugmyndar hans, ef miðað er við gríska harmleikinn. Hamlet er meira í ætt
við skáldskap Sófóklesar; í þessu leikriti er fjölbreytni, margbreytileiki,
sem ekki verður fundinn hjá Racine, hvað þá hjá Wagner. Sófókles og Shake-
speare hafa báðir gengið út frá hinu sama í innstu veru skáldskapar sins:
hinu trúarlega, hinu rítúala. Þeir skírskota til fornra dygða, til gamalla
verðmæta og til hins sameiginlega í sjónarmiðiun og hugsunarhætti manna.
Hvar kemur svo Ibsen inn i þetta samhengi bókmenntasögunnar? Ferguson
slær að vísu ekki á nýja strengi, þegar hann leggur áherzlu á það, að raun-
sæisleikhúsið og leikskáldskapur Ibsens - og fyrir Ibsen er raunsæi „mann-
legt umhverfi nákvæmlega ljósmyndað“ - tákni stórkostlega þrengt svið, stór-
kostlega smækkun hugarsviðs, sé miðað við þá Sófókles og Shakespeare.
Þjóðsögnin, helgisögnin - allt hið rítúala - má teljast úr sögunni. Ferguson
kemst líka - ámóla og Tennant og raunar fjölmargir nútímagagnrýnendur
- að þeirri niðurstöðu, að hið Ibsenska leikhús og allt það, er þessi tvö orð
tákna, sé leikhús þverstæðunnar, vegna þess að þar á ekkert að vera, sem
heitir list, heldur aðeins lífið sjálft.
Skilgreining og krufning Fergusons á leikritinu Afturgöngurnar táknar
þó eins konar uppreisn æru fyrir höfund þess. Ferguson skilur svo glöggt á
milli hinnar dýpri meiningar og inntaks leikritsins og þess takmarkaða og
102