Tímarit Máls og menningar - 01.01.1988, Side 122

Tímarit Máls og menningar
maður, „og þeim vanda linnti ekki að
þurfa að sætta þessi eðli tvenn, svo hann
færist ekki.“ (bls. 37)
Drjúgur partur af fyrri hluta bókar-
innar fer síðan í að lýsa ferðalagi As-
mundar, yfir landið og milli menningar-
heima, frá erlendum laufskálum í ís-
lenska sveit. Lesandinn sér íslenska
náttúru hér með augum skáldsins sem
gaf út Hafblik og Hrannir, og átti til
mælgi og ofhlæði í stórbrotnum lýsing-
um sínum. Þetta er ekki „náttúran fág-
uð námi og listum" einsog Einar Ben.
lýsti henni í París (Signubakkar); hún er
hrikaleg, og þögn hennar hrópandi („ég
hlusta, þá náttúran þegir“ kvað Einar á
öðrum stað). I þessu umhverfi sýnast
menn vera að „bograst undir fargi end-
urtekninganna, í tækifærisleysi" (bls.
13). Engu að síður kynnist sýslumaður-
inn ungi hér raunverulegra, átakameira
lífi en í öllum erlendum laufskálum
samanlögðum, rétt einsog ást systkin-
anna er sannari, ástrxðufyllri, sterkari og
brothættari en sú sem Asmundur hafði
átt sér úti.
Þessa ást vill Asmundur beygja undir
sitt vald. Þvi fer þó fjarri að í þeirri við-
leitni sé hann sýndur sem eitthvert ill-
menni. Lesandinn veit (sbr. samræður
hans á leiðinni), að hann er samfélags-
lega þenkjandi, vill lyfta þessari þjóð á
hærra menningarstig, annars vegar með
stórum framkvæmdum, hins vegar með
því að framfylgja lögum. Hann leggst
yfir málsskjöl Svartármálsins til að
sækja sér styrk, les strangar áminningar
föður síns, minnist erlends lærdóms
síns.
Svo virðist lengi vel sem Asmundi
ætli að takast ætlunarverk sitt, að ná
valdi á þessari guðlausu ástríðu. I minn-
isstæðum kafla er því lýst hvernig hann
brýtur barnslega þrjósku vinnumanns-
ins á bak aftur í yfirheyrslum, og brátt
lýtur honum prestssetrið allt. Nema
þessi eina - sem „stóð þarna hvöss og
stolt, og storkaði þeim sem kynnu að
ráða hvort væri himni eða jörðu." (bls.
196) Og lesanda verður ljóst að mynd
laganna, dómsvaldsins af þessari konu
og hennar glæp er ekki sönn, og getur
aldrei orðið það. Konan sigrar með því
að beygja sig ekki undir þá veruleika-
mynd, svíkja ekki ást sína, og tjá þenn-
an skelfilega árekstur ástar og valds í
einu ópi áður en hún segir skilið við
lífið. Um leið tekst henni „að stefna
hæst og syngja bezt í deyð, / að hefja
rödd, sem á að óma lengi / í annars
minni, þó hún deyi um leið“ einsog
Einar Benediktsson kvað (Svanur).
Ópið hættir ekki að óma í minni Ás-
mundar. Það táknar ósigur hans sem
valdsmanns, en líka ósigur hans sem
skálds. Því sá sem sér heiminn með aug-
um valdsins, sem aðeins þarf einn sann-
leika og skilur ekki margræðni mann-
legra örlaga, hann getur ekki skáldað.
Sólveig er ekki einsog hann vildi hafa
„morðingja" í sögu. Andartakið þar
sem þau mætast, þegar hún stendur
andspænis honum og hann á að lesa úr-
skurðinn, er ekki einsog það andartak
sem hann var alltaf að láta sig dreyma
um að fanga: „Sýslumaðurinn rykkir
sér úr þessum fangbrögðum, úr þessum
nístandi faðmi; hann hrekkur undan,
reynir að ná landi á bakkanum að baki;
grípur pennastöngina einsog hann ætli
að skrifa eitthvað. Andartakið er liðið."
(bls. 199) Hann snýr aftur til útlanda
beygður maður, horfin er framkvæmda-
gleðin og hið valdsmannslega fas. Les-
andinn getur ímyndað sér að sumir
kaflar bókarinnar séu tilraunir hans til
að glíma við málið aftur, og nú sem
skáld. En honum tekst það ekki til
112