Tímarit Máls og menningar - 01.01.1988, Qupperneq 31

Af hverju œttum við að framleiða lélegt rauðvín ?
Morris hafi haldið árið 1887 í London talar hann ennfremur um gestrisni
og heiðarleika íslendinga samtímans. Þeir fari heldur ekki í manngreinarálit
og taki illa hvers konar yfirgangi. Þeir hafi til að bera andlega snerpu, séu
ákaflega ræðnir þegar þeir séu búnir að yfirvinna feimnina og yfirleitt vel
menntaðir miðað við það sem gerist og gengur.20 I lok fyrirlestursins segir
Morris að íslendingar „gætu lifað þarna mjög þægilega ef þeir sigruðust á
einstaklingshyggjunni: einfaldasta form samvinnuskipulags (cooperative
commonwealth) myndi henta þörfum þeirra, og ætti ekki að vera erfitt að
koma því á fót . . .“21
í þessu sambandi er fróðlegt að líta á það sem Matthías Jochumsson
hafði eftir Morris eftir að hann heimsótti hann 1885. Þar kemur fram að
Morris hefur ekki litið svo á að íslendingar ættu að taka upp hráar þær
sósíalísku kenningar sem hann boðaði fyrir háþróað iðnaðarsamfélag, og
athyglisvert er að þar vill hann gera hreppinn að tiltölulega sjálfstæðri
efnahags- og stjórnunareiningu þar sem allar jarðir yrðu með tímanum eign
hreppsins „því að eftir guðs lögum er jörðin engra eign eða allra“.22
Það er merkilegt til þess að hugsa að ýmsar hugmyndir Morris voru í
raun framkvæmdar hér á landi. Hann taldi samvinnurekstur vera kjörfyrir-
komulag fyrir íslenskar aðstæður vegna þess að iðnvæðing var ekki hafin.
Líklega var ekki sótt beint til hans, jafnvel þótt það sé hugsanlegt, en
smábændur urðu fyrstir til að skipuleggja sig pólitískt. Samvinnuhreyfingin
og síðar Framsóknarflokkurinn sóttu lengi vel fyrirmyndir til útlanda og
hugmyndir þeirra voru náskyldar kenningum Kropotkins um landbúnað-
arsósíalisma. Morris hefði þótt vænt um að vita að smábændur, utan suð-
vesturhornsins, skipulögðu í raun fyrstu iðnvæðingarsporin hérlendis, að
nokkru leyti á eigin forsendum.23
Kjarninn í hugsun Morris var sá að ef mannlæging væri nauðsynlegur
fylgifiskur iðnvæðingarinnar, þá væri hún of dýru verði keypt. I bréfi árið
1883 segist Morris hafa dregið einn lærdóm af Islandsför sinni, „. . . að
sárasta örbirgð er léttvægt böl miðað við misrétti milli stétta“.24 Það sem
Morris átti við var að sú örbirgð sem hann sá með eigin augum í Manchest-
er og öðrum stórborgum Englands var af manna völdum: miskunnarlaus
markaðslögmál sviptu fjölda manns reisn sinni og gerðu þá að skynlausum
þrælum. Fátæktin, þó slæm væri, hafði ekki beygt íslenska kotbóndann.
Hér var m.ö.o. grundvallarmunur á.
Við megum ekki gleyma að jafnvel á 19. öld var iðnvæðingin ekki sjálf-
gefin. Allir voru sammála um að þá væri mikið breytingaskeið, en deilt var
um áherslur, oft út frá mismiklum skilningi á því hvað í raun og veru var
að gerast. Morris neitaði að gefa eftir kröfuna um mannsæmandi líf öllum
til handa og neitaði einnig að skilja skýrt á milli vinnu og frítíma. Fyrir
21