Tímarit Máls og menningar - 01.01.1988, Síða 50

Tímarit Máls og menningar
þessar andstæður með því að bera saman upphafssetningarnar í tveimur
frönskum skáldsögum.
Fyrsta setning skáldsögu er ákaflega mikilvæg. Hún er eins konar yfir-
lýsing höfundar um hvert samband hans er við heiminn. Auðvitað geta
verið þar upplýsingar er varða söguþráðinn, en í henni felst miklu meira.
Fyrsta setning / leit að glötuðum tíma eftir Marcel Proust, „Lengi vel gekk
ég snemma til hvílu.“, skiptir sáralitlu máli fyrir söguþráðinn. Samt sem
áður er nánast allt verkið þarna, þ.e. ákveðið samband við heiminn, sem ég
vil kalla frumspekilegt (metafýsískt) eða verufræðilegt (ontólógískt) sam-
band. I þessu sambandi við heiminn koma fram þær tvær grundvallar
spurningar sem maðurinn leggur fyrir sjálfan sig: „Hvað er heimurinn?“ og
„Hvað er ég í þessum heimi?“
Setningarnar tvær, sem ég ætla að stilla upp sem andstæðum, eru báðar
úr frönskum skáldsögum. Onnur er úr Utlendingnum eftir Albert Camus,
sem út kom 1942. Hin er úr Louis Lambert eftir Honoré de Balzac, en sú
saga er frá árinu 1827, þ.e. rétt um það leyti sem borgarastéttin var að hrifsa
til sín völdin í Frakklandi.
Hér er setning Balzacs: „Louis Lambert fæddist 1797, í Montoire í Ven-
dömois héraði, þar sem faðir hans rak meðalstóra sútunarstöð."
Fyrir utan þær upplýsingar sem þessi setning veitir okkur um sjálfan
söguþráðinn, er í henni einhver þéttleiki, einhver harka, sem segir okkur
um leið hvert samband Balzacs er við heiminn. Það er gefið mjög sterklega
í skyn að heimurinn sé sjálfum sér samkvæmur, að hann hafi merkingu, og
að sögumaður sé hæfur vegna þess að hann skilur merkingu heimsins.
Líklega skrifar hann af því hann skilur heiminn.
Balzac ætlaði sér að skrifa La Comédie humaine, þ.e. fullkomna og
tæmandi lýsingu á öllu því sem fram fór í frönsku samfélagi á hans dögum.
Hann vildi draga upp mynd af hverri stétt, manngerð, starfsgrein, o.s.frv.
Það sem gerði Balzac að miklum rithöfundi var að hann var eins og sjálf-
skipaður guð yfir þessum heimi. Hann þekkti merkingu hans og gat því
útskýrt hann.
Það er heldur ekki hægt að segja að ofanskráð setning sé ekki sönn. Það
er eins og sannleikurinn hafi orðið. Hún býr yfir svo mikilli vissu að ekki er
unnt að rengja hana.
I frönsku eru tvær þátíðir. Önnur notast í daglegu máli og kallast passé
composé eða indéfini, þ.e. samsett eða óákveðin þátíð. Hin er aðeins notuð
í ritmáli og nefnist passé simple eða défini, þ.e. einföld eða ákveðin þátíð.
Hún getur líka verið kölluð passé historique, eða söguleg þátíð. Balzac
notar ákveðnu sögulegu þátíðina, eins og vel flestir rithöfundar, jafnvel enn
40