Skírnir - 01.04.1991, Qupperneq 49

SKÍRNIR TIL AÐ MÁLA YFIR LITLEYSI DAGANNA
43
þessum hversdags hugsunum, sem eru framleiddar af vanans vélum,
en ekki skapandi mannsheila". (Skáletrun IBB).
Tæpum áratug síðar hafa undirstrikuðu orðin í þessum bút tekið sér
stöðu í tveimur máttugum myndum í „Söknuði“: „svefngöngum
vanans“ og „hversdagsins þrælum“.
I sama bréfi talar Jóhann um að maður geti orðið góður og nýtur í
samfélaginu, komist í stöðu og staðið sig vel: „leggja til mála án lið-
sinnis, verið góðmenni án góðverka, trúmaður án trúar [...] En þetta
vil ég ekki - Af því að mig langar ekkert til þess þessvegna er mér það
meira en skemtilegir draumórar að halda út á hafið“.
I samræmi við nýrómantískan aldarhátt gerði Jóhann viljann að
veruleika. Á þessum tíma veit hann varla mikið um þýskan
expressjónisma. En ekki frekar en expressjónistar sættir hann sig við
hvíta skurn fúleggsins. Þess vegna fer hann utan. Og kannski þess
vegna kemur hann aldrei heim aftur. Er ekki meira en líklegt að
Jóhann hafi viljað dvelja í menningarheimi stórborgarinnar þar sem
listamenn hjuggu burt feysknar undirstöður hverfandi kynslóða til
þess að reisa nýja og góða veröld?
Samt „átti“ hann ekki „heima“ í Þýskalandi.
í þessu sambandi er freistandi að taka undir orð Kristjáns Árna-
sonar þar sem hann talar um listræn einkenni Jóhanns: „Ef til vill væri
næst sanni að segja, að Jóhann hafi á Þýzkalandsárum sínum lent í
einhvers konar „einskis manns landi...““.1 Jafnframt er freistandi að
spinna aftan við þessi orð Kristjáns.
„Söknuður“ endurspeglar áttlausan mælanda og ef við tökum orð
Jóhanns sjálfs trúanleg, að með „oss“ ljóðsins eigi hann við sjálfan sig,
þá vaknar spurningin: Elvaða aðstæður valda þessu rótleysi skáldsins?
Er hægt að festa fingur á persónulegum aðstæðum Jóhanns sem kunna
að endurspeglast í „Söknuði" - og kunna líka að hafa orkað á hann til
að yrkja þetta ljóð?
I Þýskalandi lifði Jóhann í „einskis manns landi“ í fleiri en einum
skilningi. Tilvera hans er á mörkum margra fyrirbrigða. Hugmynda-
lega er hann staddur á einkennilegum landamærum gamals og nýs;
hann svífur í tómarúmi milli tveggja menningartímabila og tilheyrir
hvorugu. Hann er íslendingurinn sem á hvergi heima. Og hann er
1 Kristján Árnason, s. 56.