Skírnir - 01.04.1991, Qupperneq 211

SKÍRNIR
RÖDD TEXTANS
205
veldur því að textinn er til í heiminum. Þannig dregur hann fram á hvern
hátt heimurinn verður til í textanum án þess að rjúfa það samhengi sem
hann er sprottinn úr og án þess að einfalda um of það sem hann hefur að
segja, enda er boðskapur skáldskaparins sjaldnast einfaldur. Þessi aðferð er
aðeins möguleg sé hugsunin um textann heilsteypt, en felur einnig í sér
siðferðislega afstöðu til hans sem er best lýst með orðinu heiðarleiki.
En rómur túlkandans verður einnig að hljóma; í fyrsta lagi vegna þess að
sé hann þaggaður niður er hætta á að hann fari ósjálfrátt að dulbúa sig sem
rödd textans, að hugmyndir ritskýrandans beri textann ofurliði. Fái báðar
raddirnar að hljóma kemur munur þeirra í ljós, en það er augljós kostur. Það
er of algengt í bókmenntarýni að túlkendur skýli sér á bak við höfundana til
að koma eigin skoðunum á framfæri. Það er ekki heiðarlegt, en erfitt er að
varast þessa hættu nema skoðanir túlkandans komi skýrt fram.
Annar kostur við það að túlkandinn ræði við textann er að með því móti
fær mynd textans af heiminum aukið vægi. Ef rödd textans er svarað þá eru
verk höfundarins ekki einvörðungu stofustáss sem safna ryki upp í hillu og
eru dregin fram á tyllidögum til að dást að því hvað hann er mikill stílisti,
eða hvað myndirnar sem hann dregur upp eru fagrar. Sé rætt við hann
sleppur hann úr þeim fílabeinsturni sem hugmyndin um listina fyrir listina
hefur læst hann inni í og orð hans öðlast merkingu fyrir okkur. Við viður-
kennum að skáldskapurinn hefur gildi, að hann getur hjálpað okkur til að
þokast örlítið nær sannleikanum um okkur sjálf og heiminn sem við lifum í;
við viðurkennum í verki siðferðilega þýðingu skáldskaparins.1
Svona eru hugmyndir Todorovs um samræðurýni. Höfundur þessara lína
er sammála því að ein helsta ástæða þess að við lesum skáldverk sé sú að þau
segja okkur eitthvað um heiminn. Við þekkjum í þeim aðstæður úr eigin lífi
eða annarra og skáldverkin hjálpa okkur að skilja þessar aðstæður. Skáldverk
miðla því þekkingu en lestur þeirra er á vissan hátt samræða lesandans við
verkið í leit sinni að frekari skilningi á heiminum og sjálfum sér. Þau eru því
tegund þekkingar og ekkert er því til fyrirstöðu að bókmenntarýni sem
ræðir við verkin sé það einnig.
Einn kostur slíkrar rýni er að hún gerir okkur kleift að stíga út fyrir
orðræðu valdsins þegar fjallað er um bókmenntir. Túlkandinn þykist ekki
1 í grein eftir Vilhjálm Árnason frá 1988 („Siðfræðin og mannlífið. Frá sjálf-
dæmishyggju til samræðusiðfræði", Hugur. Tímarit um heimspeki, Reykjavík,
bls. 49-78) finn ég hugmyndir um hvernig beri að leggja stund á siðfræði sem
minna um margt á hugmyndir Todorovs um bókmenntarýni. Athyglisvert er að
Vilhjálmur talar um Sókrates sem skýrasta dæmi um heimspeking sem lagt hefur
stund á samræðusiðfræði, þegar hann gekk um stræti Aþenuborgar og bar
siðferðisvandamál undir samborgara sína. Bakhtin taldi að sókratísk samræða
væri ein af forverum skáldsögunnar og því er freistandi að líta svo á að skáldsagan
hafi haft frá upphafi þann tilgang meðal annarra að leysa úr siðferðisvandamálum.