Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2005, Blaðsíða 18

hans og Lúthers var mannsskilningurinn. Erasmus var trúaðri á manninn og
manngildið og er þar komið að öðru grunngildi húmanismans.16
Kaþólskir húmanistar voru róttæklingar innan sinnar eigin kirkju en
íhaldssamir miðað við þá sem urðu nauðugir viljugir siðaskiptamenn, þ.e.
voru reknir úr kaþólsku páfakirkjunni eða sögðu sig úr lögum við hana.
Jóhannes Kalvín (1509-1564) er dæmi um húmanískan siðaskiptamann
og sú kirkja sem spratt upp úr siðbótarstarfi hans var húmanísk í eðli sínu.
Kalvín upplifði ekki stöðugleikann sem grunngildi húmanismans heldur hið
upprunalega og afturhvarfið til þess. Öllu kirkjustarfi skyldi því hagað beint
eftir fyrirmælum Biblíunnar þannig að allt sem ekki væri beinlínis leyft þar
eða fyrirskipað væri bannað.17 Hann eyddi þeim „gráu svæðum“ (Adi-
aphora) sem lifðu áfram góðu lífi í kenningum Lúthers.
Svo voru líka til lútherskir húmanistar og sá þekktasti þeirra á heimsvísu
var Filippus Melanchthon (1497-1560) nánasti samverkamaður Lúthers.18
Hið góða samstarf þeirra má án efa rekja til persónugerðar þessara manna
fremur en hugmyndasögulegra ástæðna vegna þess að Lúther var sjálfur alls
ekki húmanisti. Hér kemur ef til vill til sögunnar það sem oft er nefnt „per-
sonkemi“ á erlendum málum og merkir að tveir einstaklingar laðist hvor að
örðum á þann hátt að ekki sé hægt að skýra með öðru en að persónuleikar
þeirra myndi skapandi heild en þeir virki ekki eins og olía og eldur þrátt fyr-
ir deildar meiningar.
Innan lúthersku kirkjunnar áttu húmanistar tveggja kosta völ. Þeir gátu
valið stöðugleikann að hætti Erasmusar eða upprunaleikann að dæmi
Kalvíns. Einn af helstu kennurum Guðbrands Þorlákssonar í Hafnarháskóla,
Niels Hemmingsen (1513-1600) valdi róttækari leiðina, þá kalvínsku. Var
hann enda grunaður um að hafa orðið villu þeirrar kirkjudeildar að bráð og
var sviptur embættum og vegtillum fyrir vikið.19 Guðbrandur Þorláksson
hefur að líkindum orðið fyrir miklum áhrifum frá Hemmingsen sem kemur
meðal annars fram í því að fyrsta ritið sem Guðbrandur gaf út var eftir þenn-
an læriföður hans.20 Sjálfur valdi Guðbrandur þó hina leiðina, leið stöðug-
leikans og að sumu leyti kaþólskunnar. Á nútíma kirkjuslangri mætti ef til
vill segja að Guðbrandur hafi verið hákirkjulegur eða „svartstakkur“ svo
rifjað sé upp hvimleitt orð sem mikið kvað að í fjölmiðlaumræðunni fyrir
16 Göransson 1969: 72-77.
17 Göransson 1969: 177-189.
18 Göransson 1969: 145-148.
19 Lausten 1983: 138.
20 Einar Sigurbjömsson o.a. 2000: x.
16
j