Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2005, Blaðsíða 24

dönskum kirkjuskipunum í anda íhaldssams húmanisma sem mat stöðug-
leika mikils og vildi lágmarksbreytingar. Þetta ástand varaði fram til miðr-
ar 18. aldar eða þangað til Lúðvík Harbóe framkvæmdi „stjómsýsluúttekt"
á íslensku kirkjunni svo gripið sé til nútímalegs orðfæris og kippti henni um
margt inn í samtímann að svo miklu leyti sem slíkt var hægt hér úti á jaðri
danska ríkisins.
Guðbrandur Þorláksson er því einn af þeim sem lagt hefur hvað mest til
samhengisins í íslenskri kirkjusögu sem oft er lögð áhersla á í íslenskri
menningar- og kirkjumálaumræðu við hátíðleg tækifæri, sem og í kirkjupóli-
tískri umræðu til hverdags til dæmis þegar um samband ríkis og kirkju er að
ræða.45 Þessi arfur frá Guðbrandi er alls ekki ómerkur hvað sem okkur kann
að virðast um þær ályktanir sem stundum eru dregnar af hinu kirkjusögulega
samhengi. Svo mikið er víst að áherslan á samhengið felur í sér þá hættu að
sjálfsmynd íslensku þjóðkirkjunnar byggist fremur á því að hún sé meiri-
hlutakirkja en að hún sé frjálst evangelískt-lútherskt trúfélag eins og lög um
stöðu, stjóm og starfshætti kirkjunnar frá 1997 leggja áherslu á.46
Guðbrandur Þorláksson í víðara samhengi
Þegar rætt er um Guðbrand Þorláksson og aðra kirkjuleiðtoga um hans daga
og raunar fram á að minnsta kosti 18. öld ber að varast að skoða þá í of
þröngu menntasögulegu samhengi. Guðbrandur var til dæmis ekki guðfræð-
ingur í þeim skilningi sem nú er lagður í það orð. Hann hafði sennilega ekki
tekið önnur próf í greininni en þau sem vígslufeður hans lögðu fyrir hann
fyrst við prests- (1565/6) og síðar biskupsvíglu (1571 ).47 Hann var hins veg-
ar fjölmenntaður vísindamaður sem lagt hafði stund á hinar sjö frjálsu lær-
dómslistir sem að verulegu leyti falla undir raunvísindi á okkar dögum.
45 Þjóðkirkja íþúsund árl998: 2-4. Sjá Hjalti Hugason 1997. Hjalti Hugason 2001: 45-49.
46 Lög um stöðu, stjóm og starfshætti þjóðkirkjunnar 1997 nr. 78 26. maí. Slóð http://www.althingi.is/-
lagas/127a/1997078.html.
47 Til gamans má velta upp spumingunni um það hvort biskup hafi haldi formlegt próf yfir Guðbrandi við
prestsvígslu hans en hann hafði verið skólameistari í Skálholti og þar með annast prestsmenntun sjálfur.
Hjá Páli Eggerti Ólasyni fer tvennum sögum af vígsluári Guðbrands en hann gengur út frá því að Guð-
brandur liafi verið vígður í Skálholti og þá af Gísla Jónssyni biskupi (1558-1587) og þá e.t.v. á gmnd-
velli vonarbréfs sem Guðbrandur kann að hafa fengið fyrir Breiðabólsstað í Vesturhópi. Heimildir þær
sem Páll Eggert tilfærir segja þó ekkert um vígslustaðinn og formlega séð hefði Guðbrandur átt að sækja
vígslu sína til Ólafs Hjaltasonar á Hólum. Páll Eggert Ólason 1924: 461, 463-464. Páll Eggert Ólason
1949: 114.
22