Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2005, Blaðsíða 16

(1698-1720), Jón Árnason (1722-1743) og jafnvel fleiri sem eru vel þekkt-
ir af verkum sínum. Ef til vill varpar þetta ljósi á stöðu rannsókna á sviðinu.
Athyglin hefur lítið beinst að einstökum Hólabiskupum og áhrifum þeirra
eða áhrifaleysi. Meira hefur verið fjallað um Skálholtsbiskupa enda verk-
svið þeirra mun víðfeðmara. Vera má að sú saga biskupsstólanna sem nú er
í ritun breyti einhverju í þessu efni. Eins og nú er háttað gnæfir Guðbrand-
ur einn upp úr og færa má rök fyrir því að þar sé ekki aðeins vanþekkingu
um aðra biskupa um að kenna.
Siðaskiptabiskupinn Ólafur Hjaltason (1552-1569) var líklega enginn
skörungur og líta verður svo á að þótt tveir áratugir væru frá dauða Jóns
biskups Arasonar (1524-1550) þegar Guðbrandur leysti Ólaf af hólmi hafi
margt verið ógert við að festa hinn nýja sið í sessi. Guðbrandur kom því
ekki að fullkomnuðu verki. Það skapaði honum tækifæri.
Annað atriði var það að Guðbrandur varð óvenju ungur biskup eða að-
eins 31 árs. Þá hélt hann vel hreysti og líkamskröftum þótt hann eyddi síð-
ustu árunum í kör. Honum gafst því langur starfstími með óskertum kröft-
um. Enn ber að líta til þess að öll fyrirmæli sem Guðbrandur Þorláksson og
embættisbræður hans í Skálholtsbiskupsdæmi, fyrst Gísli Jónsson (1558-
1587) og síðar Oddur Einarsson (1589-1630) sem var skjólstæðingur Guð-
brands, fengu voru miðuð við danskar aðstæður þar sem borgir og bæir voru
til staðar og sveitasóknir voru þéttbýlli og fólksfleiri og skemmra var til
kirkju en gerðist hér á landi. Skipulag danskra kirkju- og fræðslumála sem
voru lítt aðgreinanleg á þessum tíma miðuðust því við borgar- og akuryrkju-
samfélag en ekki fámennt kvikfjárræktarland eins og Island. Þetta krafðist
aðlögunar á fyrirmælunum og þar sem aðlögunar er þörf myndast svigrúm
fyrir sjálfstætt frumkvæði og stefnumörkun. Þann möguleika nýtti Guð-
brandur sér til hins ítrasta og aðgerðir hans á þeim vettvangi segja mikið til
um það hvers konar biskup hann var.13
Eins og tjúguskeggið benda aðgerðir Guðbrands Þorlákssonar á þeim
sviðum þar sem hann sýndi sjálfstætt frumkvæði til þess að hann hafi verið
endurreisnar- eða fommenntabiskup en ekki barokk- eða rétttrúnaðarbisk-
up. í íslenskri sögu er hugtakið fommenntastefna vissulega ónákvæmt og
loðið þar sem stefnan varð mjög langæ og hafði því mörg birtingarform.
Brynjólfur Sveinsson sem kallast má tveimur kynslóðum yngri en Guð-
brandur (f. 1604) var til dæmis dæmigerður fornmenntamaður og áhrifum
stefnunnar lauk fráleitt með kynslóð hans. Það er því farsælast að nefna
13 Hjalti Hugason 1990.
14