Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2005, Blaðsíða 23

hinn bóginn ber að gæta þess að þýðingar siðaskiptamanna á 16. öld ein-
kennast mjög af tökuorðum og erlendum einkennum í setningarbyggingu.
Þetta á líka við um Guðbrandsbiblíu. Málvöndunarmenn 19. og 20. aldar
sóttu annars vegar fyrirmyndir til fommálsins en hins vegar í tiltölulega
hreina alþýðumálshefð.40 Því inarkar bókagerð siðaskiptatímans með viss-
um hætti afmarkað skeið í íslenskri málsögu og hefur það degið úr áhrifum
Guðbrandsbiblíu eftir að málhreinsun hófst á 19. öld.41
Hvemig sem þessum málum verður snúið verður þó aldrei framhjá því
horft að bókaútgáfan og þær afleiðingar sem hún þrátt fyrir allt hafði á þró-
un málsins og eflingu læsis í landinu er merkilegur þáttur í arfleifð Guð-
brands Þorlákssonar. Þá hafði Guðbrandsbiblía einnig mótandi áhrif á ís-
lenska biblíumálshefð í þeim mæli að næstu 200 ár má rekja allar biblfuþýð-
ingar beint til hennar. Er þar einkum átt við biblíuútgáfu Þorláks Skúlason-
ar (1637-1644) og Vaisenhúsbiblíuna sem gefin var út í Kaupmannahöfn
1747. Þessi sterku áhrif ná þó lengra því („Grútar“-)Biblían 1813 hafði að
geyma texta Vaisenhúsbiblíunnar. Aðeins Biblía Steins Jónssonar Hólabisk-
ups (1711-1739) frá 1728 vék verulega frá útgáfu Guðbrands og þykir ekki
til bóta.42 Mótandi áhrif Guðbrandsbiblíu eru þó víðtækari þegar á heildina
er litið en um hana og Nýja testamenti Odds Gottskálkssonar hefur verið
sagt: „En Nýja testamentisþýðing Odds, Guðbrandsbiblía og aðrar guðs-
orðaútgáfur Guðbrands eru grundvöllur allra biblíuþýðinga okkar og ís-
lenzks kirkjumáls fram á 19. öld - og raunar homsteinar þess um alla tíð.“43
Hér skal þó annað atriði nefnt sem einnig verður að telja mikilvægt fram-
lag Guðbrands í sögulegu tilliti. í kjölfar siðaskipta þróaðist ekki ríkiskirkja
hér á landi eins og raun varð á víðast, þar sem lúthersk siðaskipti áttu sér
stað heldur kirkjuafbrigði, sem kallað hefur verið „landskirkja.“ „Lands-
kirkjan“ hafði umtalsvert frjálsræði og þróaðist hægt samkvæmt eigin regl-
um sem að verulegu leyti mótuðust af landsháttum, fámenni og dreifbýli.
Þessi kirkja varðveitti um margt arfinn frá kaþólsku miðaldakirkjunni betur
en gerðist í dæmigerðum lútherskum kirkjum og ætlast var til í danska rík-
inu.44 Guðbrandur Þorláksson átti drjúgan þátt í þróun þessarar „lands-
kirkju“ af ástæðum sem þegar hefur verið bent á: Hann hratt í framkvæmd
40 Stefán Karlsson 1984: 55.
41 Sjá Guðrún Kvaran 1990: 40.
42 Steingrímur J. Þorsteinsson 1950: 60. Guðrún Kvaran 1990: 39-40.
43 Steingrímur Jónsson 1950: 60. Sjá Stefán Karlsson 1984: 54.
44 Bjöm K. Þórólfsson 1956: 67.
21