Saga - 2009, Side 231

1874. Upptalning á slíkum atburðum nær varla utan um þau hugmyndalegu
stakkaskipti sem urðu á Íslandi á þessum örfáu áratugum. Samfélag ársins 1830
er í einkennilega miklum takti við fyrri aldir. Þá var Friðrik VI einvaldskon-
ungur yfir landinu og valdamesti maður landsins hinn samviskusami emb-
ættismaður Magnús Stephensen. Ísland árið 1874 horfir hins vegar fram til nú-
tímans. Stjórnarskráin sem þá varð til er ennþá eitt mikilvægasta deiluefni
íslenskra stjórnmála; Hið íslenska þjóðvinafélag sem varð til í kjölfar
Stöðulaganna starfar enn; stytta Jóns Sigurðssonar stendur nú á Austurvelli
og stytta kristjáns IX við rætur Arnarhóls til minningar um þá menn sem
voru fulltrúar andstæðra viðhorfa til stjórnarskrárinnar. Það er meira að segja
ennþá haldin þjóðhátíð í Vestmannaeyjum í ágústbyrjun til minningar um
konungsheimsóknina árið 1874. Íslenskt samfélag ársins 1874 er einkenni-
lega kunnuglegt á meðan samfélag ársins 1830 er að flestu leyti framand-
legt. Fáar efnislegar breytingar höfðu þó átt sér stað — umskiptin voru fyrst
og fremst hugmyndaleg. Þjóðernishyggjan hafði haldið innreið sína á Ís landi,
sú hugmyndafræði sem er forsenda nútímastjórnmála á Íslandi.
Þrír meginkaflar ritsins eru „Aldahvörf og umbrotatímar“ (bls. 1–161)
eftir Önnu Agnardóttur, „Upphafsskeið þjóðríkismyndunar 1830–1874“ (bls.
163–374) eftir Gunnar karlsson og „Frá rómantík til raunsæis 1807–1882“
(bls. 375–490) eftir Þóri Óskarsson. Samkvæmt hefð í þessari ritröð eru kafl-
arnir sjálfstæðar ritsmíðar og tengjast aðeins lauslega innbyrðis.
Anna Agnarsdóttir fær það vandasama verk að skrifa um lognið á undan
storminum og hefur raunar úr nægu efni að moða. enda þótt fáir fyrirboðar
hafi verið um hugmyndaleg hamskipti Íslendinga er enginn skortir á spenn-
andi atburðum á þessum tíma sem eiga heima í yfirlitsriti um Íslandssögu.
Nokkuð misjafnlega tekst þó að gera þeim skil.
kaflinn „Aldahvörf og umbrotatímar“ skiptist í þrjá minni hluta og fjallar
sá fyrsti um endalok alþingis árið 1800 og fyrstu ár landsyfirréttar. Hann
sætir frekar litlum tíðindum. Megináherslan er á atburðarakningu. einnig
er vikið að réttarsögulegum ágreiningsefnum en annars vantar tilfinnanlega
spennu í þennan kafla. Meira að segja umfjöllun um kambsmál og morðið á
Natani ketilssyni nær engu flugi; þar kemur einfaldlega fátt nýtt fram. Sú
mikla spenna milli almennings og yfirvalda sem hefur orðið rithöfundum
yrkisefni er ekki nýtt til vangaveltna um réttarfar í landinu og einungis er
stuttlega vikið að Þuríði formanni, fyrsta einkaspæjara Íslendinga og konu sem
átti sérstæða ævi. ef dæmi Þuríðar gefur ekki tilefni til að setja upp kynja-
gleraugun og ræða skilyrði íslenskra kvenna fyrir tveimur öldum þá hljóta
þau að vera algjörlega týnd. Sá er einmitt höfuðgalli þessa kafla; þar eru fá tæki-
færi nýtt til nýstárlegrar umfjöllunar.
Annar hlutinn hefur yfirskriftina „Ísland á áhrifasvæði Breta“. er hann ger-
ólíkur fyrsta hlutanum, bæði hvað varðar innihald og stíl, er að öllu leyti
fjörlegri og nýstárlegri og einkennist af yfirburðaþekkingu Önnu Agnarsdóttur
á efninu. Þegar í upphafi er Ísland tengt við heimssögulega atburði, þrí-
ritdómar 231
Saga haust 2009 UMBROT NOTA-1_Saga haust 2004 - NOTA 25.11.2009 12:44 Page 231