Tímarit Máls og menningar - 01.11.2018, Qupperneq 89

F y r i r h ö n d A f r í k u
TMM 2018 · 4 89
Rúnar Helgi Vignisson
Fyrir hönd Afríku
– 60 ár frá því að þekktasta skáldsaga Afríku kom út
Um þessar mundir eru liðin 60 ár frá útkomu einnar kunnustu skáldsögu
Afríku, Things Fall Apart eða Allt sundrast eins og hún heitir í nýrri þýðingu
Elísu Bjargar Þorsteinsdóttur.1 Trúlega hefur engin bók markað jafn djúp
spor í bókmenntasögu Afríku og þessi skáldsaga hins nígeríska Chinuas
Achebes (1930–2013) og verið lesin jafn víða. Bókin hefur t.d. verið þýdd á
yfir 50 tungumál og nú hefur enn eitt bæst við. Mikið hefur verið skrifað um
hana í gegnum tíðina enda vekur hún áleitnar spurningar um stöðu Afríku í
heiminum. Sumir hafa þó ýjað að því að þetta sé frekar frumstæð skáldsaga
og minni jafnvel á barnabók. Hvað ef ég tæki nú undir það?
Með því að taka undir það færi ég beint inn í orðræðu sem beinst hefur að
Afríku áratugum saman. Sjálfur Joseph Conrad á að hafa vísað til Afríku-
manna sem einfaldra eða vanþróaðra manna í sinni frægustu bók, Heart of
Darkness (Innstu myrkur í þýðingu Sverris Hólmarssonar) og ef marka má
skrif Achebes þar um urðu þau orð einn hvatinn að ritun bókarinnar sem
hér er til umræðu.2 Sleggjudómar af minni hálfu um afrískt skáldverk hefðu
allt aðra merkingu en yfirlýsing um að verk eftir Halldór Laxness frá sama
tíma væri frumstætt eða einfeldningslegt; þá hnýtti einn Íslendingur í annan
á forsendum Íslendinga, ekki Evrópumaður í mann frá þriðja heiminum
svokallaða. Staðhæfingin yrði enn tvíbentari í ljósi þess að Allt sundrast er
víðlesnasta skáldsaga gjörvallra afrískra bókmennta. Ég tæki mér stöðu ofar í
stigveldi þjóðanna, horfði niður á bókina og segði: Þetta er barnalegt þvaður
hjá þér, Achebe, þú kannt nú eiginlega ekkert til verka. Ég hefði með öðrum
orðum komið mér upp vestrænum gleraugum til að horfa á þennan heims-
hluta, rétt eins og hvíti maðurinn í bókinni sjálfri horfir á innfædda og þykist
vita betur en þetta lið sem trúir á bjánalegar véfréttir þótt einungis sé einn
Guð í heiminum. Það er ekki óskylt því sem kallað hefur verið óríentalismi
þegar Asía á í hlut, þ.e. að búa sér til vestræna mynd af austrinu, og þykir ekki
til fyrirmyndar í þeirri þróuðu eftirlenduorðræðu sem síðan hefur orðið til.
Eigi að síður tala sumir um afríentalisma í þessu sambandi nú um stundir.
Hvað sem því líður hljóta þau viðmið sem maður hefur úr sinni eigin
menningu að hafa áhrif á upplifun manns af skáldverki, hvaðan sem það
kemur. Bakgrunnur lesandans hefur samkvæmt viðtökufræðum mikil áhrif
á túlkun hans. Eina leiðin sem ég hef fundið til þess að uppfæra þessi við-
TMM_4_2018.indd 89 6.11.2018 10:22