Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2022, Side 131

ALDA BJöRK VALDImARSDóTTIR
130
Samlíðan er sá hæfileiki að geta ímyndað sér aðstæður annarra og upp-
lifa að ákveðnu marki það sama og aðrir finna. Venjulega er talað um tvenns
konar samlíðan. Tilfinningalega samlíðan (e. emotional empathy) og vits-
munalega samlíðan (e. cognitive empathy).4 Tilfinningaleg samlíðan er það
sem við nefnum iðulega samlíðan og snýst um að setja sig í spor annarra,
það er að spegla tilfinningar annarrar manneskju.5 Slík samlíðan felur í sér
hermihvöt. Tilfinningarnar koma yfir þig ósjálfrátt, jafnvel stjórnlaust. Við
göngum kannski framhjá betlara og óþægileg kennd grípur um sig innra
með okkur, við geispum þegar aðrir geispa og okkur líður illa í hálsinum
þegar öðrum svelgist á, við fyllumst löngunar til að sparka þegar við horfum
á fótboltaleik, við grátum þegar aðrir gráta og gleðjumst þegar aðrir gleðjast.
Vitsmunaleg samlíðan felst í getunni að skilja hvað gerist í höfðinu á
fólki, hvað knýr það áfram, hvað vekur upp gleði eða sársauka með per-
sónunni, hvað henni finnst niðurlægjandi eða göfugt. Hún snýst ekki um
speglun á tilfinningum heldur um að skilja manneskjuna. Þessi tegund af
samlíðan er afskaplega mikilvæg því við þurfum að beita henni í alls kyns
störfum og notum hana einnig í persónulegum samskiptum. Slík samlíðan
snýst um að skilja en ekki að finna.
Paul Bloom, sem er prófessor í sálfræði við Toronto-háskóla, hefur verið
gagnrýninn á það hvernig samlíðan hefur í samtímaumræðunni verið séð
sem lausn á öllum félagslegum vandamálum. Í bók sinni Against Empathy
bendir hann til dæmis á að þegar komi að lögregluofbeldinu sem beinist að
svörtum Bandaríkjamönnum sé skorturinn á samlíðan talinn vera vandamál-
ið og lausnin felist þá í meiri samlíðan.6 Að sama skapi megi sjá þá hugsun að
ef við viljum auka á umburðarlyndi okkar gagnvart fötluðu fólki þurfum við
að beita samlíðan. Aukin samlíðan sé þannig töframeðalið sem geri okkur
siðlegri. Samlíðan geri það að verkum að við komum fram við aðra eins og
við myndum koma fram við okkur sjálf og þannig verðum við minna sjálf-
miðuð.
Bloom veltir því fyrir sér hvort samlíðan sé hentugt siðferðistól og gagn-
rýnir meðal annars breska sálfræðinginn Simon Baron-Cohen fyrir að halda
4 Sjá Bergljót Kristjánsdóttir og Guðrún Steinþórsdóttir, „„Samkennd er … stundum
kölluð samlíðun.“ Um þýðingar á ýmsum erlendum fræðiorðum“, Skírnir vor/2016,
bls. 91–107, hér bls. 101.
5 Sjá frekari skilgreiningu á samlíðan hjá Guðrúnu Steinþórsdóttur, Raunveruleiki
hugans er ævintýri. Um valdar sögur Vigdísar Grímsdóttur, einkenni þeirra og viðtökur,
Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag, 2021, bls. 52–53.
6 Paul Bloom, Against Empathy. The Case for Rational Compassion, London: Vintage,
2016, bls. 19–20.