Andvari - 01.01.1994, Blaðsíða 68

66
KRISTJÁN KRISTJÁNSSON
ANDVARI
inda og loftborinna hugvísinda. Og það sem meira er: Slík viðurkenning
haggar í raun ekki heldur hugmyndinni um sameðli allra sannra fræða.
I fyrsta lagi má minna á að það að mannlegar athafnir séu frjálsar merkir
ekki hið sama og að þær séu handahófskenndar. Sigurður Nordal hamrar
að vísu oft á því í ritum sínum, eins og fleiri, að lifandi menn sé „ekki hægt
að reikna út“. Það verði „að finna til þeirra og til með þeim“, gera allar
áætlanir og umgerðir um þá álíka hreyfanlegar og mennirnir eru.10 Þetta er
þó í besta falli hálfsannleikur. Maðurinn er hagsýn skynsemisvera: homo
economicus jafnt og homo sapiens. Að sjálfsögðu eru skynsemisbrestir til
og sumir menn nær óútreiknanlegir í breytni sinni. En því betur sem við
þekkjum til fólks, þeim mun nær förum við um hvernig það muni bregðast
við nýjum aðstæðum. Ástæðan er sú að menn bregðast venjulega við þeim
á skynsamlegan hátt: reyna að „hámarka eigin hagsæld“, eins og komist
yrði að orði á máli hagspekinnar. Slíku lýsa ákvarðana- eða valfræðin sem
sprungið hafa út í öllu sínu veldi sfðustu áratugi og hvíla á því skynsemis-
eðli mannlegra ákvarðana sem ljær forspám um athafnir okkar talsverðan
áreiðanleik. Það er þannig meira en lítil sinna í óráði mannlífsins, þó að
hún komist kannski aldrei í jafnkvisti við áreiðanleik biljarðsborðsins.
í öðru lagi má benda á að öll fræði og vísindi eru einatt að lýsa hinum
sama veruleika þótt frá ólíkum hliðum sé. Dæmi: Kokkáll skýtur friðil
konu sinnar í ofsafengnu afbrýðiskasti. Heimspekingurinn hefur áhuga á
þeim skoðunum sem lágu afbrýðiseminni til grundvallar, sálfræðingurinn á
þeim kenndum sem bærðust innra með eiginmanninum, lögfræðingurinn á
því hvort viðkomandi verði dæmdur sekur um morð eða manndráp, eðlis-
fræðingurinn á hraða skotsins sem hleypt var úr byssunni, hjúkrunarfræð-
ingurinn á eðli þeirrar umhyggju sem auðsýna verður eiginkonunni eftir að
hún leggst inn á spítala með taugaáfall, hagfræðingurinn á því hvernig
framboð og eftirspurn hafi ráðið verði byssunnar sem hinn kokkálaði
keypti og svo framvegis. Sjálfsagt mætti, af stakri samviskusemi, draga
mörk á milli þeirra sjónarhorna þessa atburðar sem vörðuðu náttúruvísindi
og hinna sem snertu mannleg fræði. Það er hins vegar með öllu óljóst að
önnur væru eitthvað loftbornari en hin eða að slík skipting raskaði því
sameðli allra fræða og vísinda að reyna af fremsta megni að skilja heiminn í
kringum okkur.
Þetta tengist svo beint þriðju rökunum sem færa má að sameðliskenning-
unni, en þau eru aðferðafræðileg. Finnur Jónsson, prófessor í Kaupmanna-
höfn, lét eitt sinn þau orð falla að í öllum vísindum væri aðeins ein rétt að-
ferð og að hún nefndist heilbrigð skynsemi.11 Hvað sem viljafrelsi mannsins
líður þá verður ekki betur séð en að svipuð aðferðafræði ætti að geta ein-
kennt allar tegundir vísinda, hvort sem þau kallast náttúruvísindi, hugvís-
indi eða eitthvað annað. Við reynum að beita því eina sem við höfum úr að