Hugur - 01.01.2007, Page 37

Um mœlikvarðann á smekk
35
dóm um nokkurt þýðingarmikið verk er jafnvel nauðsynlegt að við lesum oftar en
einu sinni einmitt það sérstaka verk og skoðum það í mismunandi ljósi með at-
hygli og yfirvegun. Fyrsta lestri verks fylgir einhver spenna eða hugaræsingur sem
ruglar hina ósviknu fegurðarkennd. Tengslin milli hluta verksins greinast ekki.
Hin sönnu stíleinkenni eru óljós. Hinir ýmsu kostir og gallar virðast eins og í
hrærigraut og birtast ímyndunaraflinu ógreinilega. Að ekki sé minnst á að til er
fegurð sem gleður til að byrja með af því að hún er skrautleg og yfirborðsleg, en
þegar hún reynist ósamþýðanleg réttri tjáningu annaðhvort skynsemi eða ástríðna
dofnar hún fljótlega og er þá vísað á bug með fyrirlitningu, alltént talin langtum
minna virði.
Það er ógerlegt að halda áfram að iðka íhugun fegurðar af hvaða tæi sem er án
þess að vera iðulega nauðbeygður til að gera samanburð á hinum ýmsu tegundum
ágætra verka og meta hlutföllin milli þeirra. Maður sem hefur ekki haft neitt
tækifæri til að bera saman hinar óhku tegundir fegurðar er satt að segja gersam-
lega óhæfur til að láta í ljós skoðun um nokkurn hlut sem honum er sýndur. Með
því einu að bera saman ákveðum við umsagnirnar lof eða last og lærum að úthluta
tilhlýðilegum skammti af hvoru fyrir sig. I grófasta klastursmálverki er viss lita-
dýrð og nákvæmni í eftirlíkingu sem eru fagrir eiginleikar svo langt sem þeir ná
og mundu vekja mjög mikla aðdáun bónda eða indíána. Klúrustu ballöður eru
ekki gersneyddar samræmi eða náttúru; og enginn nema einstaklingur sem þekkir
vel til meiri fegurðar mundi dæma hrynjandi þeirra hrjúfa eða frásögnina leiðin-
lega. Verk sem er mjög ábótavant hvað fegurð snertir veldur sársauka einstaklingi
sem er vel heima í því besta af því tæi og er af þeirri ástæðu dæmt ljótt, alveg eins
og vandaðasti hlutur sem við þekkjum er eðlilega talinn hafa náð hátindi full-
komnunar og eigi rétt á að vera hrósað upp í hástert. Aðeins sá sem er vanur að
sjá, rannsaka og ígrunda hin margvíslegu verk sem hafa verið dáð á ólíkum tímum
og hjá ólíkum þjóðum getur metið kosti verks sem honum er sýnt og firndið því
réttan stað meðal snilldarverka.
En til þess að gagnrýnanda sé gert kleift að inna því rækilegar af hendi þetta
verkefni verður hann að bægja öllum fordómum frá huga sínum og ekki leyfa
neinu að blandast inn í athugun sína nema sjálfum hlutnum sem hann fær til
rannsóknar. Við getum sagt að sérhvert listaverk, til þess að það hafi sín tilhlýði-
legu áhrif á hugann, verði að skoðast frá ákveðnu sjónarhorni og þess verði ekki
fyllilega notið af einstaklingum sem eru ekki í aðstæðum, raunverulegum eða
ímynduðum, svipuðum þeim sem verkið krefst. Ræðumaður ávarpar tiltekna
áheyrendur og verður að taka tillit til sérstakra einkenna þeirra, hugðarefna, skoð-
ana, ástríðna og fordóma; að öðrum kosti er vonlaust að hann hafi áhrif á ákvarð-
anir þeirra og kyndi undir tilfinningum þeirra. Hafi þeir jafnvel haft eitthvað á
móti honum fyrirfram, hversu ósanngjarnt sem það er, þá má hann ekki líta
framhjá því óhagræði, en verður áður en hann tekur til við efnið að leitast við að
fá þá á sitt band og ávinna sér velvild þeirra. Gagnrýnandi frá öðrum tíma eða
annarri þjóð, sem læsi þessa ræðu, verður að hafa öll þessi atriði í huga og verður
að setja sig í sömu stöðu og áheyrendurnir til þess að mynda sér rétta skoðun á
ræðunni. Á svipaðan hátt verð ég, þegar einhverju verki er beint til almennings,