Hugur - 01.01.2007, Síða 48

46
Stefán Snœvarr
heilinn skynjar að eitthvað er að í tilteknum líkamshluta. Flóknari tilfinningar
eru lítið annað en margþættar útgáfur af þessu. Tilfinningar eru ekki endilega
meðvitaðar en þær sem eru það eiga sér rætur í viðbrögðum okkar við „líkams-
kortum“ sem heilinn gerir. Damasio segir rannsóknir sínar staðfesta þetta. Þegar
menn eru í geðshræringu eykst virkni í þeim heilastöðvum sem afla upplýsinga
um líkamsástandið (Damasio 2003: 96-101). Annar náttúruhyggjumaður, ástr-
alski heimspekingurinn Paul Griffiths, segir að „tilfinning" sé orð sem við notum
um ýmis óskyld fýrirbæri. Það að spyrða þessi ólíku fyrirbæri saman á sér rætur í
frumstæðri alþýðuspeki eins og hugmynd fyrri tíðar manna um að hvalurinn væri
fiskur. En vísindin hafa sýnt fram á að svo sé ekki og ættu þau að geta gengið að
geðshræringarhugtakinu dauðu. Það er álíka inntaksrýrt og hugtak fornmanna
um fyrirbæri sem eru ofan við mánann, kannski sunnan við hann. Þeir töldu þessi
fyrirbæri annarrar ættar en jarðnesk fyrirbæri en við teljum okkur vita nú að svo
sé ekki. Tilfinningar eru eklci sérstakur flokkur fyrirbæra fremur en fyrirbæri sem
eru ofar tungli (Griffiths 1997:1-2). Þau óskyldu fyrirbæri sem hér er um að ræða
greinast í þrjá flokka: I fyrsta lagi meðfædd, skammæ, dæmigerð viðbrögð sem
samsvara nokkurn veginn því sem við köllum „ótta“, „reiði“, „ógeð“, „undrun“,
„fyrirlitningu", „gleði" og „depurð“. Þetta tekur Griffiths að láni frá sálfræðingn-
um Paul Ekman sem talar um forrituð hrifbundin viðbrögð (e. affectprogram re-
sponses) (Griffiths 1997: 77). Þessi viðbrögð mynda sérstakan flokk fyrirbæra en
meðlimir flokksins eru náttúrulegar tegundir og má eðlisákvarða þá. Hinir tveir
flokkarnir eiga það sameiginlegt að vera æðri, vitsmunalegar geðshræringar. Fyrri
flokkurinn kallast rofhvatar (e. irruptive motivations) og hann fylla sektarkennd,
trygglyndi og afbrýðisemi. Þessar geðshræringar minnka hæfni okkar til að ná
langtímamarkmiðum, til dæmis geta menn látið afbrýðisemi hlaupa með sig í
gönur, samanber Oþelló. Samt hafa þær þjónað ákveðnu hlutverki í þróunarsög-
unni, það borgar sig ekki fyrir eiginkonu Óþellós að daðra við aðra. Því hafa
óþellóarnir komið genum sínum áfram (Griffiths 1997:118; dæmið um Óþelló er
frá mér komið). Síðari flokkurinn kallast afneitaðar athafnir (e. disclaimed actions).
Þess lags „tilfinningar" eru félagsleg sköpunarverk og ómeðvitaður leikaraskapur
(Griffiths 1997: 141). Þekktust þeirra er ástin sem honum Ómari okkar var svo
hugstæð. Hann er ekki upptekinn af vísindalegum rannsóknum og vitskenn-
ingarmenn eru á sama báti, segir Griffiths. Þessir andskotar vita ekkert um efna-
fræði tilfinninga en láta sér nægja greiningu hugtaka sem þýðir að þeir geri lítið
annað en að skýra alþýðlegar villuhugmyndir um tilfinningar. Athæfi þeirra er um
það bil eins gáfulegt og það að greina hugtakið um fyrirbæri ofan mána ögn
nákvæmar en fornmenn gerðu. Kenning Griffiths sjálfs er aftur á móti í hæsta
máta vísindaleg að hans eigin mati. Samkvæmt henni koma þrá og trú geðs-
hræringum lítið við því tilfinningalegar upplifanir (bæði kenndir og hugsanir)
eru hjáfyrirbæri (e. epiphenomena). Hin raunverulegu tilfinningaferli eru efnisleg,
viðburðir í taugakerfinu. Upplifunin er eins konar skuggi af þessu efnisferli. En
þessi rök standast ekki. I fyrsta lagi teflir Roberts máttugum rökum gegn henni.
Hann bendir til dæmis réttilega á að þetta sé eins og að segja tónhst hjáfyrirbæri
vegna þess að hún er ekkert annað en loftbylgjur og því sé hin eina sanna tón-