Hugur - 01.01.2007, Blaðsíða 54

52
Stefán Snævarr
konstrúeri, segir Nussbaum.9 Þótt hundar geti kannski ekki haft skoðanir þá virð-
ast þeir geta reiðst út í fólk og jafnvel elskað það. Hundurinn sem ævinlega ræðst
á tiltekna persónu gæti skynjað hana með hætti sem endursegja má á mannamáli
„hún sem gerði rangt á refsingu skilið". En hér geri ég hundspottinu upp skoðanir.
Satt að segja tel ég ósennilegt að seppi hafi yfirleitt skoðanir.
I sjötta lagi hefur hugtakið konstrúöl og skyldulið þess reynst firnafrjó á mörg-
um sviðum, innan fagurfræði, vísindaheimspeki, frásagnarfræði og myndhverf-
ingafræði.10 Það að nota þetta hugtak á sviði tilfinninga gæti hjálpað okkur til að
einfalda og samþætta heimsmynd okkar. Það er nefnilega stundum gott að beita
sem fæstum hugtökum. Kannski á það við í þessu tilviki en ekki í því tilfelli sem
Kristján ræðir. Lag Kristjáns gegn konstrúalismanum geigar því, þótt margt sé
vel athugað í gagnrýni hans.
Við höfum séð að náttúruhyggjan á vart við rök að styðjast og að upplifanir eru
snar þáttur í tilfinningum. Einnig höfum við uppgötvað að greina má milli
kennda, venjulegra geðshræringa og æðri tilfinninga.11 Tveir síðastnefndu flokk-
arnir eru áhygðarbundin konstrúöl. Um leið tengja kenndirnar alla þrjá flokkana
saman. Jafnframt eru sumar geðshæringar skóladæmi um geðshræringar, aðrar
eru frávik frá hinu dæmigerða. Þessi staðreynd kann að vera ástæðan fyrir því hve
erfitt er að skilgreina hugtakið um geðshræringu. Talsverður munur er á dæmi-
gerðum geðshræringum og þeim sem eru síður dæmigerðar.
IV
Eg nefndi myndhverfingar eða myndlíkingar, á erlendum málum metafórur.12
Heimspekingurinn Max Black sagði að þegar við myndhverfum (beitum meta-
fórum) þá sjáum við eitthvað sem eitthvað annað. Við segjum „maðurinn er úlf-
ur“ og sjáum manninn sem úlf (Black 1993: 31-33)- Black notaði ekki orðið
„konstrúal" en freistandi er að segja að hafi Black á réttu að standa þá séu mynd-
hverfingar konstrúöl (þær eru nota bene ekki áhygðarbundin konstrúöl). Mín
kenning er sú að tilfinningaleg konstrúöl séu meira en lítið skyld myndhverfing-
um. I því sambandi vil ég nú rökstyðja þá skoðun mína að geðshræringar hafi
myndhverfða formgerð.13 Til þess að tiltekið fyrirbæri X hafi slíka formgerð nægir
því að uppfyUa eftirfarandi skilyrði: X hefur myndhverfða formgerð ef það að
9 Nussbaum gcfur í skyn að svo sé en vinnur ekki frekar úr þessum athugasemdum og nefnir hvorki Roberts né
Calhoun á nafn (Nussbaum 2001:129).
10 Við höfiim þegar séð hvernig Wollheim bcitir þessu hugtaki í fagurfræði. Innan tíðar munum við kynnast því
hvernig Max Black notar það á myndhverfingar. N.R. Hansson beitti því í vísindaheimspeki og Paul Ricœur
í frásagnarfræðum (Hansson 1958; Ricoeur 19843; Ricœur 1984^: 436-451).
11 I því sem eftir er af þessari grein mun ég nota orðið „geðshræring“ um bæði vcnj'ulegar geðshæringar og sjálfs-
tilvísandi geðshræringar og ekki ræða frekar muninn sem er á þeim en leggja áherslu á hið sameiginlega.
12 Menn geta kynnt sér kenningar mínar um myndhverfingar í Stefán Snævarr 2004: 217-231. Fyrir þá sem lesa
Norðurlandamál má benda á bók mína á norsku um myndhverfingar (Stefán Snævarr 2003).
!3 Ungvcrski sálfræðingurinn Zoltán Kövecses hefiir haldið því fram að geðshræringar hafi metafórískt eðli.
Ég ncita því ckki að ég er undir vissum áhrifiim frá honum. En rökstuðningur hans er talsvert frábrugðinn
mínum, konstrúöl koma þar hvergi við sögu. Eins og lærimeistari sinn, málvísundurinn George Lakoff, telur
Kövecses að myndhverfingar séu eðliseigindir hugans (Kövecses 2000). Svo langt vil ég ekki ganga. Ég gagn-
rýni myndhverfingakenningu Lakoffs og félaga í Stefán Snævarr 2003:118-145.