Hugur - 01.01.2007, Blaðsíða 147

Otti á tímum öryggis
145
°g þegar val er orðið að vali á markaði er forsenda þess að einstaklingarnir búi yfir
auðmagni, hafi eitthvað til skiptanna. Ungmenni af þriðju kynslóð atvinnulausra
innflytjenda sem búa í úthverfum Parísar hafa samkvæmt sértækri hugmynda-
fræði nýfrjálshyggjunnar sömu möguleika og hver annar á því að standa uppi sem
sigurvegarar í leiknum. I raun eru valkostir þeirra þó takmarkaðir: þau taka ekki
ákvarðanir um það hvað þau eigi að læra eða hvernig þau eigi að áhættustýra auð-
magni sínu. Olíkt millistéttunum hafa þau sem neðst standa engu að tapa, en um
leið ekkert að vinna þar sem þau eiga ekki fyrir aðgöngumiðanum í leikinn. Meint
áhættujafnrétti nýfrjálshyggjunnar er því ekki fyrir hendi. Félagslegar ástæður
aukins ójafnréttis og óöryggis eru lítt sjáanlegar þar sem orðræða einstaklings-
væðingar og nýfrjálshyggju breiðir skipulega yfir þær. Ófarir einstaklinga eru
áhtnar vera þeirra eigin sjálfssprottnu vandamál sem þeir eru sjálfir ábyrgir fyrir:
Nú á tímum er hins vegar mun algengara að litið sé á atburði, allt frá því
að ná ekki prófi til atvinnuleysis og skilnaðar, sem „persónuleg mistök
eða persónulegan brest.“ Hver og einn verður að velja félagslega sjálf-
semd sína og hvaða hópum hann vill tilheyra, stjórna sjálfum sér, breyta
ímynd sinni. I einstaklingsvæddu samfélagi fer áhættum ekki aðeins
fjölgandi heldur verða auk þess til nýjar gerðir af persónulegum áhætt-
um, áhættan af valinni og breyttri sjálfsímynd. Og enn ein byrðin bætist
við: nýjar gerðir af sjálfsásökunum verða til.42
Þegar við rýnum í einstaklingsvæðinguna með Beck og tilkomu staklingsins sem
Deleuze greinir verður ljóst að áhættum sem snúa að einstaklingum hefur fjölgað
auk þess sem nýjar gerðir áhættu hafa litið dagsins ljós.Ætla má að óöryggi og
ótti einstaklinganna hafi aukist samfara breyttum og auknum áhættum. Þegar
tölfræði um notkun svokallaðra sértækra geðdeyfðarlyfja á Islandi er skoðuð
kemur í ljós að sala þeirra jókst um meira en 400% á síðasta áratug 20. aldar. Stór
hluti þessara lyfja er gefinn við kvíða. Þessar tölur sanna lítið43 en gefa þó vís-
bendingu um að ótti og angist fari síst minnkandi með aukinni velmegun.
Sem fyrr segir er ein af grundvallarbreytingunum frá nútíma til eftirnútíma
umskiptin frá ögun til stýringar: ögunin virkaði utan frá en stýringin innan frá.
Otti og óöryggi voru vitanlega fylgifiskur ögunarsamfélaga þar sem ávallt mátti
búast við valdbeitingu ef öguninni var ekki fylgt. Óttinn og óöryggið í nútíman-
um varð því að miklu leyti til andspænis hinum framandi og sýnilegu einingum
valdsins, til dæmis skólastjórans eða lögreglunnar, og voru því upplifuð sem utan-
aðkomandi ógn. í stýringarsamfélögunum virðist óttinn á hinn bóginn sjálf-
sprottinn, existensíalískur. Hann er ekki lengur viðbragð við sýnilegri og utanað-
komandi ógn heldur virðist hann spretta „innan frá“. Þar sem skipulega er breitt
yfir félagslegar ástæður óöryggisins eru möguleikar staklinganna til þess að gera
42 Ulrich Beck, Risk Society, s. 136.
43 Til þess er of mikið af óþekktum breytum í jöfnunni. Sala er ekki sama og neysla, hluti af lyfjunum er gefinn
við þunglyndi og svefnleysi sem vissulega tengjast oftast kvíða en verða þó ekki lögð að jöfnu við hann. Sjá
Jóhann Ágúst Sigurðsson, „Viðbrögð við óhamingju", Sjúkdómsvœðing, ritstj. Ólafur Páll Jónsson og Andrea
Ósk Jónsdóttir, Reykjavík 2004, s. 21-28.