Hugur - 01.01.2007, Síða 184

182
Davíð Kristinsson
Andagiftin í einingarfrumspeki Emersons einkennist ekki af úrvalshyggju
frekar en hugmynd hans um gildi eftirmynda sem er í heildina séð álíka andstæð
úrvalshyggju og afstaða Channings. Það er ekki fyrirfram ákveðinn hópur sem
hlýtur þessa andans gjöf, heldur er það sérhverjum manni í sjálfsvald sett að veita
henni viðtöku. Nietzsche álítur lýðræðið vera „til marks um vantrú á stórmennum
og samfélagi úrvalsins“. Samkvæmt þessari skilgreiningu væri Emerson andlýð-
ræðissinni að því leyti sem hann trúir á gildi stórmenna. Róbert Haraldsson
skrifar: „að hafna háleitum fyrirmyndum, hetjum, stórmennum, snillingum og
mikilmennum [...] er ekki leið Nietzsches. Hann talar mjög opinskátt um mikil-
vægi fyrirmynda fyrir eigið líf [...]. Þær hreyfi við einstaklingnum, efli honum
þor til að standa á eigin fótum, verða sá sem hann er.“ (T.MT 148) Þetta er heldur
ekki leið Emersons sem fellur þó hálfpartinn að skilgreiningu Nietzsches á lýð-
ræðissinna að því leyti sem stórmennistrú hans hefur lítið að gera með trú á sam-
félag úrvalsins, þ.e. aðalsveldi úrvalsmannkyns, sem grundvallast á því að ein-
hverjir örfáir hálfguðir hafi náttúrulegan rétt til forystu. Olíkt Nietzsche álítur
Emerson höfðingjasamfélag ekki forsendu þess að tegundin „maður“ geti komist
á æðra stig enda hafi einstaklingurinn innra með sér allt sem til þarf. Emerson er
hins vegar ekki lýðræðissinni samkvæmt þeirri retórísku lýðræðisskilgreiningu
Nietzsches, sem tapar tvíræðni sinni í íslenskri þýðingu, að hann álíti að „allir séu
eins“ (gleich), að lýðræði sé einhvers konar samlögun eða konformismi. I raun
byggir lýðræðishugsjónin fremur á þeirri hugmynd að ólíkir menn hafi sömu
(gleiche) grundvallarréttindi en að allir menn eigi að vera eins {gleich). Og Emer-
son er hlynntur lýðræðislegum jöfnuði að því leyti sem hann telur, ólíkt Nietzsche,
alla menn búa yfir guðdómsneistanum og þar með möguleikanum á því að hleypa
hinu guðlega inn. Auk þess hafnar hann því að stórmenni hafi rétt til að arðræna
aðrar eftirmyndir Guðs.
Eins og fram hefur komið lét Jón Ölafsson þá skoðun í ljós að áhugi Róberts
(og annarra) á stórmennum sé einhvers konar tímaskekkja. Jón lét þó ógert að
huga nánar að því hvaða hlutverki stórmennin gegna í heimspeki Róberts sem
talar í anda Emersons um „hættuna sem felst í háleitum fyrirmyndum, hvernig
þær geta rænt okkur sjálfum okkur, gert okkur að eftirlíkingum [...]. Frelsarar
manna geta hneppt þá í andlega fjötra.“ (TMT 148) I upphafi 21. aldar kann ein-
hver að spyrja hvaða frelsarar séu hér til umræðu? Frá sjónarhóli únítara voru það
ekki hvaða frelsarar sem er heldur Frelsarinn sjálfur, sá sem að mati Channings
var „maður eins og vér [en] um leið fyrirmynd mannsins,fullkominn maður.“139
Spurningin um það, hvers konar fyrirmynd Jesú væri kristnum mönnum var þeim
„lifandi, mikilvægt og óhjákvæmilegt val“ (TMT 221), svo notað sé orðalag sem
Róbert sækir til bandaríska pragmatistans Williams James. Spurningin sem
vaknaði hjá framfarasinnuðum únítörum á 19. öld var þessi: Að hvaða marki er
139 Matthías Jochumsson, „Dr. Kjanning (W. E. Channing)", s. 187.1 óprentuðu bréfi (2. júní 1910) til Rögnvaldar
Péturssonar, vestur-íslensks únítaraprests, orðar Matthías stöðu mannsins andspænis Kristi svo: „Kristur var
ekki fullsprottin eik, pálmi eða sedrustré, heldur víntré, kvistur af víntré og það erum vér allir, sem erum
greinar á þeim kvisti. ,Guð er í oss; því göngum beint sem gerðu þeir Jesú sveinar* kvað ég í ljóðaflokki mínum
,Hólastifti‘. Þetter kjarni Unitarismans eða hins nýja kristindóms, voilá tout!“ (Bréfasafn dr. Rögnvaldar
Péturssonar, Landsbókasafn Islands-Háskólabókasafn 550 fol.)