Hugur - 01.01.2007, Síða 186

184
Davíð Kristinsson
sjálfan sig sem mögulega fyrirmynd: „Ég kysi ekki að nokkur maður tæki upp
lífshætti mína undir nokkrum kringumstæðum; [...] en ég vildi gjarnan að hver
maður gætti þess gaumgæfilega að finna sína eigin leið og fylgja henni, en ekki
leið föður síns eða móður sinnar eða nágranna síns.“145 Svipaða afstöðu finnum
við hjá Emerson: „ég óska þess engan veginn að menn gangi til liðs við mig
heldur að þeir verði sjálfir menn.“146
Jákvæð en gagnrýnin afstaða Emersons ogThoreaus til fyrirmynda kallast á við
skrif Róberts sem í ágætri grein um Nietzsche ræðir „einokandi fyrirmyndir
[sem] sjúga blóðið úr fylgjendum sínum“.147 Róbert greinir frá hættunni sem
Nietzsche sjái „í háleitum fyrirmyndum, hvernig þær geta rænt okkur sjálfum
okkur, gert okkur að eftirlíkingum" (TMT 148). Hann dregur fram hvernig þessi
viðvörun eigi jafnframt við hugmyndir Nietzsches um ofurmennið: „ef litið er á
ofurmennið sem ákveðinn mann, eina gerð manns, sem er fyrirmynd allra manna
[þá] er eins og Nietzsche sé að stilla upp einni fyrirmynd (ofurmenninu) fyrir alla
menn frekar en að hafa marga guði/fyrirmyndir.“ (TMT 149)148 Með fyrrnefndu
orðalagi Channings mætti segja að Nietzsche hafi ekki viljað „neina vissa skrúfu-
vél til þess að teygja hvern einstakan mann í það mót, sem nefnist fullkomnun“.
Róbert hefur á réttu að standa um að Nietzsche sé jafn fráhverfur því og Emer-
son að stilla upp einhverri einni fullkominni fyrirmynd sem allir menn eigi að
sýna óvirka aðdáun, og Róbert kemst vel að orði þegar hann túlkar Nietzsche
þannig að „ofurmennið sé það sem glittir í þegar menn [...] feta sína eigin leið“
(TMT149).
Vandinn er hins vegar sá að Róbert spyrðir ólíka hugsuði saman án þess að
velta því fyrir sér við hvaða aðstæður þessir ólíku heimspekingar þróuðu hug-
myndir sem í túlkun Róberts virðast vera keimlíkar. Eins og áður kom fram ýjar
hann til dæmis að því að „Nietzsche, Mill og amerísku hugsuðirnir Emerson og
Thoreau [hafi] viljað endurvekja mikillæti í anda Aristótelesar á 19. öld“ (FA 73).
Thoreau svipar óhjákvæmilega um margt til lærimeistara síns Emersons þótt
hann hafi vitaskuld sín sérkenni. En hversu líkir eru Nietzsche og Emerson? Atj-
án ára gamall heillaðist Nietzsche af Emerson, hann gh'mdi við kenningar trans-
endentalistans í rúman aldarfjórðung, notaði víða stílbrögð Emersons og vann úr
fjölmörgum hugmyndum hans en nafngreindi hann sjaldnast. Þar með er ekki
sagt að Róbert hafi á réttu að standa þegar hann ýjar að formúlunni Nietzsche ~
Emerson (= Thoreau = Ibsen = Mill).149 Samanburður af þessu tagi getur verið
„A rauðu ljósi" (s. 231), ckki í rit hans til stuðnings þessarar, að því er mér virðist, transendentah'sku túlkunar
sinnar á Aristótelesi. Hinn ungi Nietzsche (Schopenhauer als Enieher, §1) er hins vegar nær áherslu Emersons
á að hver og einn verði að fara sína persónulegu leið: „Þú einn getur smíðað þá brú sem kemur þér yfir streymi
h'fsins. Vitaskuld er enginn hörgull á stígum, brúm og hálfguðum sem vilja draga þig yfir streymið; en þú
myndir gjalda fyrir það, afvegaleiðast og týnast. Það er aðeins einn vegur í þessari veröld sem enginn getur
fetað nema þú sjálfiir".
145 Thoreau, Walden, s. 114, þýðing Róberts H. Haraldssonar, FA 28.
146 Journals of Ralph Waldo Emerson 1820-1872,9. bindi, s. 188-189 (apríl 1859).
147 Róbert H. Haraldsson, „Hlæjandi guðir og helgir menn“,TMT 127-149, hér 148.
148 Svipaða túlkun á fjölhyggju Nietzsches varðandi ofiirmennið er að finna hjá Davíð Kristinssyni og Hjörleifi
Fmnssyni, „Hvers er Nietzsche megnugur?", Heimspeki verðandinnar, ritstj. Geir Svansson, Reykjavík: Reykja-
víkurAkademían, 2002, s. 75.
149 Emerson heimsótti Mill í Englandsför sinni 1833. Mögulegur skyldlciki hugsuðanna gæti að einhverju leyti
orsakast af því að Mill var dyggur lesandi Channings.