Hugur - 01.06.2010, Page 121

HuGUR | 22. ÁR, 2010 | S. II9-134
Guðmundur Heiðar Frímannsson
Hugarfar gagnrýninnar hugsunar1
Gagnrýninni hugsun má skipta í tvennt: innviði og hugarfar. Innviðirnir eru þær
reglur sem gilda um rök og rökfærslur, ýmist almennar eða takmarkaðar við til-
tekin þekkingarsvið, og sú þekking, ýmist almenn eða takmörkuð, sem er uppi-
staðan í þeim ferlum sem eru gagnrýnin hugsun. Hugarfarið er gangverkið sem
knýr gagnrýna hugsun áfram. Greinarmunurinn eins og honum er lýst hér er ekki
sjálfljós sannindi en hann gefur til kynna að ég ætli ekki að fjalla um kunnáttu í
að fara með ályktunarreglur á borð við játunarregluna (modusponens) eða óbeina
sönnun heldur um nokkrar forsendur gagnrýninnar hugsunar.
Gagnrýnin hugsun er hugsun sem fylgir rökum, stýrist af rökum eða lýtur
rökum. Helsta birtingarmynd raka eru gildar ályktanir eða sennilegar ályktanir
eftir því hvort um er að ræða afleiðsluályktanir eða tifleiðsluályktanir. En þegar
skoðaðar eru ályktanir þarf að huga að forsendum og niðurstöðum þeirra, ganga
úr skugga um að þær séu sennilegar, ósennilegar, ósannar eða sannar og ályktanir
gildar eða ógildar. Uppfylli forsendurnar og niðurstöðurnar tiltekin skilyrði geta
þær talist gildar. Hér er ekki ætlunin að fjalla um eiginlega rökfræði heldur hvern-
!g rök geta haft áhrif á hugsunina og hvernig gagnrýnin hugsun er sérstaklega til
þess falfln að stýrast af rökum af öflu tagi.
Mikilvœgi gagnrýninnar hugsunar
Mikilvægi gagnrýninnar hugsunar birtist með ýmsu móti í samtímanum. Það
er nærtækt að h'ta á námskrár íslenska grunnskólans. I Aðalndmskrá grunnskóla.
Almennum hluta er vikið að gagnrýninni hugsun. Þegar rætt er um almenna
tnenntun er tekið til orða með eftirfarandi hætti: „Almenn menntun á að efla
gagnrýna, sjálfstæða hugsun hjá einstakflngum og hæfileika til þess að bregðast
við nýjum aðstæðum" (Menntamálaráðuneytið 2006: 9). I áfangamarkmiðum í
lífsleikni við lok 10. bekkjar á nemandinn að „að vera fær um að beita gagnrýninni
1 Ég er þakklátur yiirlesara Hugar sem gerði ýmsar athugasemdir við handrit þessarar greinar sem
bættu hana og sömuleiðis ritstjóranum.