Hugur - 01.06.2010, Side 127

Hugarfar gagnrýninnar hugsunar 125
samkeppni. Gagnrýnin hugsun eins og ég skil hana nýtist okkur einum saman og
með öðrum. Ef hún þjónar stundum öðrum tilgangi en til er ætlast er ekki við
hana að sakast heldur aðra þætti í umhverfinu eða mannssálinni.
Gagnrýnin hugsun og dómgreind
En til að gagnrýnin hugsun þjóni tilgangi sínum í sem flestum aðstæðum verður
hún að styðjast við góða dómgreind. Dómgreind er ekki síður mikilvægur sálar-
þáttur en skynsemi. En hvað er átt við með dómgreind? Það er ekki ætlunin hér
að útfæra kenningu um dómgreindina í smáatriðum heldur einungis að nefna
mikilvægustu þætti dómgreindarinnar til að draga fram að hún er óhjákvæmileg
þegar gagnrýninni hugsun er beitt.
Tengsl manneskjunnar við umheiminn eru flókin og fjölbreytileg. Hún skynjar
umhverfið: skynjun má lýsa sem orsakaferli sem lýkur í sálarástandi á borð við
að sjá eitthvað eða heyra eitthvað eða finna til sársauka. Hún bregst við um-
hverfinu: Ef eitthvað stefnir á hana reynir hún að víkja sér undan, ef hún rekur
höndina í sjóðandi vatn kippir hún henni að sér. Viðbrögð eru ferli orsaka og
afleiðinga. Hún ákveður hvað hún vill læra í háskóla ef hún hefur staðist þær
kröfur sem til háskólastúdenta eru gerðar. En ákvörðun er ekki hægt að lýsa sem
einföldu orsakaferli. I því kemur til mat á ólíkum möguleikum, mat á eigin áhuga
og eigin getu. Mat er aðaleðlisþáttur dómgreindar. Dómgreind er nauðsynleg við
allar ákvarðanir og hún er nauðsynlegur þáttur margra sálargáfna. Gagnrýnin
hugsun er bæði færni sem er almenn og sérhæfð. Hvernig á að ákveða í hverjum
aðstæðum hvaða færni á að beita? Til þess þarf að vera næmur á aðstæðurnar og
samhengið hverju sinni, það þarf glöggan skilning á ólíkum þáttum gagnrýn-
innar hugsunar og hvenær hver þeirra á við. Það er engin einföld leið til slíkrar
ákvörðunar möguleg, það virðist hvorki hægt að lýsa henni með tæmandi hætti
né að segja fyrir um hvernig slík ákvörðun ætti að vera. Þrátt fyrir þetta er ekkert
því til fyrirstöðu að nota hugtök á borð við rétt og rangt og gott og illt um slíkar
ákvarðanir og segja að ein ákvörðun hafi reynst rétt en önnur röng. Það er síðan
nauðsynlegur þáttur góðrar dómgreindar að hún stuðli í flestum aðstæðum að
téttum ákvörðunum og réttri breytni. Dómgreindin sameinar tilfinningah'fið og
vitsmunalífið, næmi á aðstæðurnar og stýrir hugsun og hegðun þannig að hún
sé viðeigandi, æskileg, eftirbreytniverð, jafnvel góð og rétt og stundum snjöll. I
dómgreindinni sameinast hið almenna og hið einstaka og hún getur stýrt því að
barn læri að lifa eftir lífsreglum fremur en hvötum (Ólafur Páll Jónsson 2007;
Kant 1785/2003; Kant 1803).
Kennsla oggagnrýnin hugsun
Það er eins með gagnrýnu hugsunina og siðlegt uppeldi hjá Aristótelesi: Kenn-
ari er nauðsynlegur til að barni lærist siðurinn og hann er einnig nauðsynlegur
til að fólk nái tökum á að hugsa gagnrýnið (Steutel og Spiecker 2004: 544-546).