Hugur - 01.06.2010, Síða 131

Hngarfar gagnrýninnar hugsunar 129
að einstaka þætti, til dæmis að draga saman aðalatriði, finna forsendur í rökfærslu,
læra rökvillur, hún bendir einvörðungu á að um leið og þættirnir eru þjálfaðir
verði ekki undan því vikist að bæta dómgreindina. Dómgreindin byggist svo aftur
á þekkingu á viðfangsefninu. Gagnrýnin hugsun lærist best í glímu við tiltekin
viðfangsefni þekkingarinnar þar sem þær kröfur birtast sem hvert þekkingarsvið
gerir, þar sem lærist hvað er mikilvægt og hvað ekki. Nemendur þurfa að læra að
spyrja áleitinna spurninga um efnið, sjá hvar feitt er á stykkinu og hvar ekkert er
nema beinin. Það gera þeir best í návígi við kennara sína þar sem stöðugt er spurt
um ástæður og rök, efast er um gömul rök og leitað að nýjum, þar sem gagnrýnin
skynsemi eflist í viðleitni sinni til að komast að niðurstöðum sem bæði eru sannar
og skynsamlegar.
Ahyggjur af gagnrýninni hugsun
Er engin ástæða til að hafa áhyggjur af gagnrýninni hugsun, er hún endilega
alltaf til góðs? Ég held því fram að gagnrýnin hugsun sé mikilvægur þáttur allrar
menntunar og þá ekki síður þegnmenntunar en annarrar menntunar. En gagn-
rýnin hugsun getur verið beitt sverð. Þegnmenntun eða kennsla í lýðræði og
borgaravitund (Sigrún Aðalbjarnardóttir 2007:343-351) gengur út á að skólar eigi
að móta góða og dygðuga borgara. Ein leið til þess er að halda að nemendum
mynd af eigin samfélagi og sögu þess sem fyllir þá stolti, efla borgaralega hollustu
ungmenna eins og Sigrún Aðalbjarnardóttir orðar það (2007: 381). Um leið þarf
að móta hjá nemendum hugarfar og dygðir sem tengja þá við eigið samfélag.
Gagnrýnin hugsun hjá nemendum getur sem hægast leitt til þess að þeir ein-
beiti athygli sinni að þeim þáttum eigin samfélags sem draga úr skuldbindingum
þeirra við það, gera þá jafnvel fráhverfa eigin samfélagi (Callan 1997:112-115). Það
er ekki allt sérlega fallegt í sögu þjóðríkja þótt Island hafi sæmilega hreinan skjöld.
En sumir þættir í þjóðarsögunni trufla okkur, það má nefna að víkingarnir voru
villimenn síns tíma í Evrópu, tregðuna við að taka við Gyðingum í aðdraganda
síðari heimsstyrjaldarinnar og kröfuna um að ekki væru svertingjar í bandaríska
hernum á Keflavíkurvelli. Aðrar þjóðir þurfa að glíma við ýmislegt misjafnt í eig-
in sögu sem er þannig að þær vilja halda þvi frá nemendum í skólum og helst frá
almenningi líka. En gagnrýnin hugsun, hugsun sem leitar þess sem satt er og rétt
umfram allt annað, getur ekki sætt sig við fegraða mynd af fortíðinni, eins konar
Hriflu-skuggsjá af þjóðarsögunni. Það má kannski tala um þjóðsögu í svolítið
nýrri merkingu í þessu samhengi, fegraða sögu þjóðarinnar sem er ekki beinlínis
ósönn en ekki allur sannleikurinn heldur.
Það vakna ýmsar spurningar um gagnrýna hugsun og hlutverk hennar í þessu
samhengi. Mér virðist það ekkert áhyggjuefni þótt gagnrýnin hugsun losi okkur
við þjóðsögurnar. Auðvitað getur verið erfitt að horfast í augu við fortíð þjóð-
arinnar ef þar koma í ljós glæpir og mannvonska einmitt vegna þess að í vissum
skilningi er það manns eigin fortíð, manns eigin arfur. En það er betra að vita
hver þessi arfúr er en ganga þess dulinn. Það er engin ástæða til þess að ætla að