Hugur - 01.06.2010, Blaðsíða 213

HuGUR | 22. ÁR, 2010 | S. 2II-2l8
Ritdómar
Er íslensk menning íslensk?
Gunnar Harðarson: Blindramminn bak
við söguna. Háskólaútgáfan 2009. 234
bls.
Bókin Blindramminn bak við söguna er
samansafn greina sem Gunnar Harðarson
hefúr skrifað síðustu ár. Þó svo að grein-
arnar séu flestar skrifaðar sjálfstætt, án
þeirrar vitneskju að þær ættu allar eftir að
verða hluti af sömu bókinni, þá er greini-
legt að hugmyndin um „sérstæði" ís-
lenskrar menningar hefiir verið Gunnari
ofarlega í huga um nokkurt skeið.
I bókinni leitast Gunnar við að sýna
okkur að Islendingar ættu að forðast það
að sjá bókmennta- og menningararfleið
sína sem eitthvert sérstætt fyrirbæri
sem fæddist út frá einangruðum heimi
íslendinga. Greinar bókarinnar einblína
sérstaklega á þrjá annmarka þeirrar að-
ferðafræði sem ríkjandi hefur verið í
rannsóknum á íslenskri menningarsögu.
1 fyrsta lagi hefúr íslenskri menningu og
bókmenntum verið lýst sem séríslensk-
um fyrirbæmm sem sprottið hafa frá
íslensku umhverfi, tungumáli og jafnvel
náttúm. Næsta atriðinu á listanum lýsir
Gunnar sem „aðferðafræðilegu einlyndi"
- þ.e. að hægt sé að rannsaka eitthvcrt
tiltekið fyrirbæri, eins og íslenska menn-
ingu, út frá aðeins einni forsendu án
þess að taka tillit til annarra mögulegra
forsendna. í þriðja lagi hafa Islendingar
tilhneigingu til að stunda sjálfskoðun
út frá fornmenningu Islands og líta þá
á þróun sína sem innri samfellu frá ís-
lenskri fortíð til íslenskrar nútíðar og líta
þannig framhjá þeim djúpstæðu áhrif-
um sem vestræn menning hefur haft á
íslenskan veruleika. Gunnar gerir þessi
aðferðafræðilegu vandamál og tilhneig-
ingar innan íslenskrar menningarrýni að
umfjöllunarcfni í greinum sínum.
Flestar þjóðir reyna að halda fram ein-
hverjum sérkennum, einhverju sem skilur
þær frá öðmm þjóðum, hvort sem ein-
blínt er á persónueiginleika sem talið er
að lýsi þjóðinni eða þá sögu hennar og
menningu. Ef til vill er auðveldara fyr-
ir landfræðilega einangraðar þjóðir að
halda því fram að þar hafi skapast ein-
hver einstakur menningarheimur. En
Island er ef til vill ekki eins gott dæmi
um slíkt samfélag og margir fræðimenn
vilja vera láta þar sem saga og menning
íslands er bundin sögu og menningu
nágrannaþjóðanna.
Byrjum á því að skoða hugmynd-
ir Gunnars um villu þess að afmarka
íslenska menningu við það sem talið er
séríslenskt. Hann bendir okkur á að þessi
tilhneiging eigi rætur að rekja til stefnu
rómantíkurinnar á 19. öld. Ein af leiðandi
hugmyndum þeirrar stefnu var þjóðern-
ishyggja - að staðhættir mótuðu fólk og
menningu þeirra. Mikil áhersla var lögð
á tungumálið og að það væri drífandi
kraftur í mótun siðvenja hjá óh'kum hóp-
um. Þessi rómantíska þjóðernishyggja var
forsenda sjálfstæðisbaráttu íslendinga en
í henni fólst að hin íslenska þjóð varð
líta á sig sem jafnoka herraveldisins og á