Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2005, Blaðsíða 145

FORSETIÍSLANDS OG UTANRÍKISSTEFNAN
3) Litið er á skipulagða og agaða stjórnmálaflokka sem nauðsynlega for-
sendu fyrir stjórnkerfi þar sem hópur stjórnenda fær umboð ffá fólk-
inu í kosningum en fær jafhframt nauðsynlegt svigrúm til að stjórna
þjóðfélaginu með skilvirkni og hagkvæmni að leiðarljósi.
I hinu fallvalda Islandi þróuðust stjórnmál fljótlega í átt að hreinni
þingstjórn og alvaldi stjórnmálaflokka. Jafnframt fóru stjórnmálaflokkar
að auka agavald sitt innanflokks og yfir þjóðlífinu öllu.3 Kosningaréttur
varð á sama tíma almennari; konur fengu að ffumkvæði danskra stjórn-
valda víðtækari kosningarétt árið 1920 heldur en var með ákvörðun Al-
þingis fimm árum áður4 og árið 1934 var fellt úr gildi ákvæði um missi
kosningaréttar ef menn þágu opinbera framfærslu.
1.2. Stofnun lýðveldis. Afstaða þings ogþjóðar
I maí 1941 samþykkti Alþingi að Island endurnýjaði ekki Sambandslaga-
sáttmálann við Danmörku og stofhað yrði lýðveldi í landinu. Þegar í
desember árið 1942 samþykkti Alþingi ramma fyrir breytingar á stjórn-
arskránni vegna fyrirhugaðra sambandsslita og ákvað að gera ekki
„nokkrar aðrar breytingar á stjórnarskrármi en þær, sem beinlínis leiðir
af sambandsslitum við Danmörku og því, að Islendingar taka með stofh-
un lýðveldis til fullnustu í sínar hendur æðsta vald í máleflium ríkisins“.5
I aðdraganda lýðveldisstofmmarinnar 17. júní 1944 var því mikið fjall-
að um stöðu nýs þjóðhöfðingja, forseta Islands, í stjórnskipun væntanlegs
lýðveldis.6 Forystumenn stjórnmálaflokkanna og langflestir alþingis-
menn vildu lögfesta þingstjórnina í stjómarskrá fýrirhugaðs lýðveldis.
Samkvæmt tillögu allra flokka, utan Sósíaflstaflokksins, átti Alþingi að
kjósa forseta lýðveldisins og hafa vald til að víkja forseta frá völdum. For-
seti yrði kosinn óbundinni kosningu og þyrfti að hljóta atkvæði meiri-
hluta á þingfúndi, þar sem a.m.k. 3/4 þingmanna væm viðstaddir. Til
þess að víkja forseta frá völdum þyrftu minnst 3/4 þingheims að greiða
atkvæði með brottvikningu á þingfundi að viðstöddum a.m.k. 3/4 hlutum
þingmanna.
3 Sbr. Helgi Skúli Kjartansson, Island á 20. öld, Reykjavík: Sögufélag, 2002, t.d. bls.
124—139.
4 Auður Styrkársdóttir, Barátta um vald. Konur í bœjarstjórn Reykjavíkur 1908-1922,
Reykjavík: Háskóli Islands/Háskólaútgáfan, 1994, bls. 46.
s Alþingistíðindi A (1942-1943), bls. 60.
6 Umfjöllunin um aðdraganda lýðveldisstofnunarinnar er byggð á Svanur Kristjáns-
son, „Stofnun lýðveldis - Nýsköpun lýðræðis“, Skímir 176. ár (vor 2002), bls. 7—45.
J43