Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2005, Page 152

SVANTJR KRISTJANSSON
2.1. Sveinn Bjömsson (forseti 1944-1952)
Sveinn Bjömsson (1881-1952) var lögfræðingnr að mennt og starfaði við
stjórnmál og utanríkismál. Hann var bæjarfrilltrúi í Reykjavík og alþing-
ismaður þegar hann var skipaður sendiherra Islands í Kaupmannahöíh
skömmu eftir að ísland varð fnllvalda rfki árið 1918. Sveinn var kallaður
heim árið 1940 til að vera ríkisstjóminni til ráðuneytis í utanríkismálum.
Hann varð fyrsti innlendi þjóðhöfðinginn er Alþingi kaus hann ríkis-
stjóra árið 1941. Sveinn Björnsson var síðan kjörinn forseti íslands af Al-
þingi við stofnun lýðveldisins, þjóðkjörimi forseti án mótframboðs árið
1945 og endurkjörinn 1949. Sveinn lést í embætti.
ísland varð fullvalda ríki 1. desember 1918 í konungssambandi ríð Dan-
mörku. í 19. gr. Sambandslaganna segir: „Danmörk tdkynnir erlendum
ríkjurn, að hún samk\'æmt efiú þessara sambandslaga hafi ríðurkennt ís-
land follvalda ríki, og tilkynnir jafirframt að Island lýsir yfir ævarandi hlut-
leysi sínu og að það hafi engan gunnfána."22 Þannig var utanríkissteíha Is-
lands hlutleysisstefha, samofin fullveldinu og þjóðernisrítundinni.
íslendingar væra vopnlaus þjóð og landið herlaust og Island færi ætíð með
ffiði í samskiptum ríð aðrar þjóðir. íslenska lýðveldið fékk í vöggugjöf
heita þrá þjóðarinnar um frið og hludeysi og hátíðarljóðin 1944 enduróm-
uðu hugsjónir um sjálfstætt ríki „langt frá heimsins vígaslóð“.
Þegar síðla árs 1938 hafði Sveinn Björnsson efasemdir um að hludeysi
tryggði örj-ggi íslands ef til styrjaldar kænu. Að eigin sögn varð ýmislegt
til að auka ótta Sveins: „Eg nefhi til dæmis rítneskju þá, sem eg fékk efitir
nýár 1939, að njósnararmar Þjóðverja næðu einnig til Islands, tilraun
Þjóðverja skömmu síðar til að skapa sér aðstöðu fyrir flug á Islandi
m.m.“23 Oll Norðurlöndin fylgdu hlutieysisstefnu, sem að mati Sveins
var haldlítil þegar heimsstyrjöldin síðari braust út: „Og svo leið ekki
nema rúmt misseri, þar til Danmörk og Noregur vom hernuinin af Þjóð-
verjum, Noregur lenti í beinum ófriði ríð Þjóðverja, og Finnar höfðu þá
enn fyrr lent í styrjöld ríð Rússa. Nokkm síðar hernámu Bretar ísland,
og rúmu ári síðar féllumst ríð á hemernd Bandaríkjanna. Hlutieysi Sví-
þjóðar varð meira að formi en í reynd.“24
Þegar Alþingi hafði lýst kjöri Sveins sem ríkisstjóra 17. júní 1941 flutti
22 Gísli Jónsson, 1918: Fullveldi Islands 50 ára 1. desefnber 1968, Reykjavík: Almenna
bókafélagið, 1968, bls. 108.
23 Sigurður Nordal, Endurminningar Sveins Björnssonar, Reykjavík: ísafoldarprent-
smiðja H.F., án ártals en 1957, bls. 242-243.
150