Tímarit Máls og menningar - 01.12.1948, Blaðsíða 82

160
TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
Gjaldþrot lioimspokiimar
Það er helzt til dauft yfir heimspekinni á okkar tímum. Hvergi
utan Sovjetríkjanna er til neitt sæmilegt hugmynda- eða rökkerfi.
sem á nokkru verulegu fylgi að fagna og er mönnum hvöt og leiðar-
vísir í starfi. Þess í stað eigum við nokkur heimspekikerfi, snotur í
sniðum, en öldungis ónothæf, og eru þau kennd við háskólana. Auk
þess hafa verið vaktar upp dauðar, trúarlegar kennisetningar og ótal
skoðanir, sem ekki geta samþýðzt mannlegri skynsemi eða eru henni
jafnvel andsnúnar. Nær þessi flokkur yfir mörg stig, allt frá tiltölu-
lega meinlausri stjörnuspeki og andatrú og til hinnar dýrslegu naz-
isku kynþáttakenningar, sem er því miður ekki úr sögunni enn.
Mönnum er nú að verða Ijós ástæðan til þessa gjaldþrots skynsem-
innar, jafnvel þeim, sem ekki eru marxistar. Þróun heimspekinnar
á 19. öld hélzt í hendur við þróun auðvaldsskipulagsins. En hinir
bjartsýnu heimspekingar líberalismans og framfaranna gagnast nú
ekki lengur. Harkalegir atburðir þessara síðustu og verstu tíma hafa
gert spásagnir þeirra um friðsamlegar og þingræðislegar framfarir
og vaxandi velmegun að auðsærri blekkingu. Hin „akademiska*1'
heimspeki neyðist til að halda æ lengra inn á eyðilönd hins óhlut-
kennda, eða þá að hún verður að dulspeki — svipað því sem
gerðist á rómverska keisaratímanum.
En með því að heimspekikenningarnar eru engin hvöt til athafna
eða eru að minnsta kosti ekkert leiðarhnoða við lausn þeirra erfið-
leika, er nútíminn á við að glíma, hafa þær rýmt vettvang fyrir
öðrum öflum. Kirkjan gerist nú yfirlýst vígi afturhaldsins og kostar
kapps um að ná valdi á menntalýðnum með því að vekja upp aftur
dauð heimspekikerfi miðaldanna. Heimspekikenningar þessar voru
eitt sinn tæki til þess að sætta hina nývöknuðu skynsemi við alda-
gamlar, trúarlegar kennisetningar. Nú geta þær ekki einu sinni þetta,
en stuðla hins vegar að því að slæva hugsunina og vekja tilfinn-
ingu um andlegt hæfileikaleysi — ásamt tilsvarandi auðsveipni og
hlýðni við skipanir hinna andlegu yfirvalda. Svipað viðhorf kemur
fram utan kirkjunnar, einkum hjá ýmsum bókmennta-klíkum,
og birtist þar í bölsýnni heimspekitízku, eins og „existentialisman-