Tímarit Máls og menningar - 01.12.1948, Side 143

UMSAGNIR UM BÆKUR
221
innar fer út um þúfur og endar í algerðri upplausn. Lesandinn hlýtur að
spyrja: Til hvers er þessi bók skrifuð, hvað er höfundur að túlka? Ef til vill
á svarið að felast í flatneskjuheimspeki lokasamtalsins, þar sem söguhetjurnar
gefast algerlega upp gagnvart vandamálum lífsins. „Dauðinn, — hann er vort
hinzta verkefni“, segir Jónatan. Og svar æskuvinarins er ekki skeleggara:
„Heimurinn sjálfur verður alltaf betri heldur en skýringar okkar á honum“.
Bæði af þessum orðum og öðrum vangaveltum höfundar virðist skoðun hans
helzt vera sú að tilgangslaust sé að vinna að félagslegum umbótum, að reyna
„að frelsa heiminn“, eins og sagt er í bókinni. Þessi kenning er nú ekkert ný-
stárleg, en þó liggur meginveila bókarinnar ekki í því að flytja gamla kenningu,
heldur í hinu að það er of illa gert. Persónumar eru þeir gallagripir að les-
andinn getur ekki haft samúð með neinni þeirra, og höfundurinn virðist ekki
hafa það heldur. Hvenær sem tilefni gefst til dramatískra átaka lyppast þær
niður hver á sína vísu. I upphafi heldur lesandinn að mikil átök standi til
milli alþingismannsins og sveitarhöfðingjans Jóns Repps og Páls búfræðings
Pálssonar. Hinn síðarnefndi er kominn heim aftur í átthaga sína til þess að
hefna sín fyrir niðurlægingu og órétt æskuáranna. En í stað þess að rétta hlut
móður sinnar gagnvart ofbeldi alþingismannsins, eða að minnsta kosti að snú-
ast opinberlega gegn honum eins og sveitungarnir búast við, lætur hann múta
sér með hundrað krónum til þess að hafast ekki að. Og nú kemur í ljós að
allt áhugamál Páls er að komast yfir jarðarskika; til þess selur hann fyrst
sannfæringu sína, síðan ástmey sína og loks sjálfan sig. Þegar þetta lítilmenni
er látið túlka trúna á jörðina og búskapinn, hlýtur lesandinn að efast um al-
vöru höfundar. Páll hverfur brátt úr sögunni að mestu, og nú upphefst allt
önnur saga, um Jónatan Repp, son alþingismannsins. Hann á að vera óvenju-
legur hæfileikamaður, en reynist í meðferð höfundar staðfestulaus flysjungur
þegar eitthvað blæs á móti. Lýsingin á honum sannfærir ekki lesandann, per-
sónan er ósönn. Skásta persónan er alþingismaðurinn gamli, Jón Repp, harð-
drægur og ósvífinn afturhaldsseggur af gamla skólanum. En hann fær ekki að
njóta sín, því að hann á sér engan boðlegan andstæðing. Þegar dregur til
vinnudeilu í þorpinu, kemur hann á vettvang, og nú virðist allt stefna að
dramatískum viðburðum. Bændur og verkamenn eru búnir til slagsmála, al-
þingismaðurinn ríður inn milli hópanna og byrjar að halda ræðu af hestbaki
— en viti menn: hesturinn fælist og Jón Repp dettur af baki og meiðist til
óbóta. Verkfallið virðist gufa upp, lesandinn fær ekkert að vita um úrlausn
deilumálsins. Alþingismaðurinn breytist í engu við áfallið og deyr drottni sín-
um iðrunarlaust.
Þessi losaralegu tengsl milli baksviðs sögunnar og söguhetjanna koma víðar
fram og valda því að aðalpersónurnar virðast einhvern veginn svífa í lausu
lofti. Höfundur tæpir á því að miklar hreytingar séu að gerast í sveitinni, en
áhrif þessara viðburða á söguhetjumar eru furðulega óglögg, þær virðast
standa að mestu utan við allt líf fólksins í kringum þær. Tilraunir þær sem
gerðar eru í þorpinu til þess að „frelsa heiminn" koma þeim ekki við. Heim-