Tímarit Máls og menningar - 01.12.1948, Blaðsíða 103

DÍALEKTISK EFNISHYGGJA
181
Sköpun og mótun hinnar díalektisku efnishyggju er undirstaðan
að því að mynda skipulagt, stéttlaust bjóðfélag.
Byltingarkennd breyting
Þá er annað meginatriði marxismans, sem er ekki að formi til
tekið beint frá Hegel. En það er snerpan í árekstrum þeim og um-
sköpun, sem eru fæðingarhríðir nýjunganna. Ekki er þar með sagt,
að Marx hafi ekki viðurkennt hægfara breytingar, heldur skildist
honum, að þær leiddu að lokum til tvísýnu. Aðstæður urðu slíkar,
að hægfara breytingar gátu ekki lengur átt sér stað, það hlaut að
koma til úrslitaátaka, snöggra umskipta. í hans augum voru hag-
rænar og stjórnmálalegar byltingar þess konar umskipti á þjóðfé-
lagssviðinu. Hin rísandi borgarastétt Englands efldi t. d. fyrirtæki
sín mjög á 16. og 17. öld og safnaði miklum gróða. En árekstrarnir
við hina fornu þjóðfélagsskipan, sem voru óhjákvæmileg afleiðing
þessarar þróunar, gátu þó ekki orðið með hægfara móti, heldur dró
til borgarastyrjaldar og byltingar.
Þau rök eru til þess, að breytingar geta ekki verið smástígar til
lengdar, að sérhvert þjóðfélags-ástand eða -skipan hlýtur að vera
kerfi, er sé sjálfu sér samkvæmt. Það verður að sameina framleiðslu-
störf, stjórnarform og stofnanir, hugmyndir og kenndir. Ekki er hægt
að breyta einum hluta þess svo, að hinir verði ekki fyrir áhrifum.
En heildarkerfið er lítt sveigjanlegt. Það svignar ekki, heldur brest-
ur. Marx leit svo á, að þjóðfélagsleg umskipti gerðust ekki í smá-
áföngum, heldur kærnu upp ný kerfi innan hinna gömlu. í fyrstu
voru þessi nýju kerfi hluti hinna gömlu, en öðluðust gagnkvæmt
samhengi og styrk með því að skapa nýjan hugmyndaheim. Gamalt
og nýtt var aldrei skýrt greint hvort frá öðru, — og þótt það séu and-
stæður, orka þær hvor á aðra. En hið gamla skiptir ekki um ham
og endurfæðist, heldur er því öllu fremur svo farið, að hið nýja
brýtur sér braut og sundrar hinu gamla. Snögg umskipti af þessu
tagi eru ekki einskorðuð við svið mannfélagsins. Mörg dæmi eru um
slíkt í þróunarsögu lífveranna, svo sem uppkoma nýrra drottnandi
dýrategunda, eins og t. d. spendýranna, og svo eldri dæmi séu tekin,
greiningin í föst, fljótandi og loftkennd efni. Hér er um að ræða
stökkbreytingar eða straumhvörf, sem greina í sundur hina ýmsu