Tímarit Máls og menningar - 01.12.1948, Blaðsíða 108
186
TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
hversu þau skuli skipulögð og hvernig þau eru tengd hagrænum og
félagslegum öflum. Sá liáttur var fyrst greinilega upp tekinn í
Ráðstjórnarríkjunum, en síðan urðu aðstæðurnar til þess, að allar
þjóðir, er börðust í síðustu heimsstyrjöld, tóku upp sams konar
högun, ■—• þar með talin Bandaríki Ameríku, sem lengst hafa gengið
í einstaklingshyggju.
Sá annmarki auðkenndi mjög náttúruvísindin, að þau voru alls-
endis ófær um að samsamast þjóðfélagslegum hreyfingum. Er hér
átt við þróun vísindanna í lok 19. aldar og í byrjun hinnar tuttug-
ustu, en þá var hnignunarskeið auðvaldsskipulagsins hafið. Mennta-
maðurinn fann, að hann átti á hættu að verða þræll auðvaldsins og
sníkjudýr, og einmitt þess vegna hafði hann tilhneigingu til að
snúa baki við veröldinni eða að láta a. m. k. svo, sem hann gerði
það. Hann leitaði sér athvarfs í fjarrænum, óhlutstæðum hug-
myndum og öfgakenndri sérhæfingu. Hann hrósaði sér af óhlut-
drægni sinni og flekkleysi — jafnvel af getuleysi sínu í hagnýtum
efnum. Þetta var ákaflega þægileg afstaða fyrir menntamennina.
með því að þeir gátu þannig látið iðjuhöldana fara fram hverju,
sem þeir vildu, án þess að hreyfa mótmælum, þeir jafnvel hjálpuðu
þeim. Þetta var líka mjög hagkvæmt fyrir iðjuhöldana.
Dialektiska efnishyggjan er fullkomin andstæða slíkrar afstöðu-
Hún hlutast að vísu ekki til um vísindalegar athuganir og tilraunir
i sjálfu sér, en því fer þó víðs fjarri, að vísbendingar hennar um
almenna stefnu og hlutverk skynseminnar séu óljósar eða óná-
kvæmar. Marxistinn veit, hvað gera skal og hverjum tökum á að.
beita. Hinn hreinræktaði menntamaður verður hins vegar ringlaður,
jafnskjótt sem skjólveggur aðstæðnanna er hruninn, — og fer þá
oft svo, að óvísindalegustu fjarstæður og dultrú ná tökum á honum.
Einkenni marxiskra spásagna
Hin mótbáran eða röksemdin gegn marxismanum var sú, að hann
þættist vita allt og kunna að segja allt fyrir. Hann væri hins vegar
í reyndinni afturhvarf til markrænna sjónarmiða eða fræðikerfa,
þar sem atburðirnir væru látnir ákvarðast af því marki, sem að
væri stefnt, fremur en því, sem áður hefði gerzt. Gagnrýni þessi er