Tímarit Máls og menningar - 01.12.1948, Blaðsíða 138

216
TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
lagsins urðu að þala, t. d. foreldrar Agnars, sem létust af liarðýðgi og illum
viðurgerningi, og hinir uppflosnuðu, sem fengu ekki að vinna fyrir mat sínum,
en vinnumennskan var strit fyrir fœði og klæðnaði án verulegrar vonar um
að eignast bústofn og komast í bændatölu.
Drengurinn Agnar drakk í sig þá beiskju og hefndarhug, sem rúmazt gat
í viðkvæmu, stúrlátu skapi með ævarandi vanmáttarkennd. Hann var einrænn
og Jnmglyndur að upplagi, en gat verið hamhleypa til hvers konar starfa, eftir
að þrek tók að vaxa. Smíðar urðu lífsnautn hans. Hann varð einnig ráðríkur
og þyrstur í að drottna yfir öðrum, einkum þeim, sem fyrr höfðu litið niður á
hann. Þannig hefndi vanmáttarkenndin sín. Hann þyrsti í fleira, vissi sig
mundu þyrsta í vín, ef hann kynntist því. Ilann virtist vera efni í mikilmenni
eða háskamenni eða sigraðan ógæfumann, allt eftir því, hvernig örlög réðust.
Fáein ár gengur lífið á Hóli vanagang sinn, og Agnar nær þroska sínum í
skjóli Einars gamla. Sagan breiðir úr sér á þessu tímabili og verður alhliða
menningarlýsing samfara því, sem söguþræðir fólksins, sem þama býr, eru
spunnir áfram og nálgast tímahvörf. Dag einn verður Einar gamli bráð-
kvaddur, og ekkja hans fertug, Elinborg, þarf að velja sér eiginmann, svo að
myndarlegum búskap verði haldið við á Hóli.
Síðustu blaðsíður bókarinnar eru um það, hvernig Agnar velur, þegar hann
stendur á tímamótum æsku og fullorðinsára. Hann á að velja milli ástmeyjar
sinnar fátækrar og þeirrar konu, sem býður honum húsbóndastöðu á Hóli.
Skapsmunir Agnars heimtuðu sjálfræðið og þá stúlku, sem liann hélt sig
unna. Þegar ekkjan bað hans, neitaði hann með ofsafengnum orðum og sló
jám í hamremmi í smiðju alla nóttina á eftir. Um morguninn seldi liann sig,
játaðist ekkjunni athugasemdalaust.
Brúðkaupskvöldið drakk hann vín fyrsta sinni, breyttist í svolamenni og
virtist orðinn það hálftröll, sem hann mundi verða til æviloka. Þar rætist
spáin, sem bergtröllið vildi segja honum morguninn, sem hann kom til vistar
á Hóli, en hann fékk ekki í það sinn tóm að heyra. Þannig lýkur sögu.
Agna er ný og sérstæð söguhetja í bókmenntum okkar, en varla eins íágæt
í lifanda lífi. Hann er kolbítur fornsagnanna endurrisinn, þó minni gæfa búi
í honum en mönnum eins og Víga-Glúmi, Þorsteini svörfuði, Hreiðari heimska
eða ýkjusagnagörpum, sem risu seint og um síðir á legg og urðu afarmenni.
Væri liann þeim líkur, ætti saga hans að vera í byrjun, þar sem þessari bók
lýkur. En hann er fastur í hafti vanmáttarkenndar sinnar, þótt hann miklist
á yfirborði, og þessi vanmáttur bannar honum að unna af einlægni nokkrum
nema sjálfum sér og valdadraumi sínum. Þess vegna svíkur hann stúlkuna og
sinn betri mann og gerist falur hæstbjóðanda.
Sögulokin eru í samræmi við skap og aðstæður Agnars, þó lesandinn hefði
e. t. v. viljað ljúka sögu á einhvern annan veg. Þau lok koma dálítið óvænt,
en hvern, sem hefur séð með athygli öll veðurmerki í sögunni, er löngu farið
að gruna niðurstöðuna. Efnisskipun og eftirvæntingin, sem sagan heldur
uppi til loka, sýna töluvert vald hjá höfundi yfir torveldum söguþræði.