Tímarit Máls og menningar - 01.12.1948, Blaðsíða 86
164
TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
einungis hitt, að þeir vita ekki af því, að svo er, en hugsa þó og
starfa á grundvelli einhvers samsulls úr gömlum, oftast lélegum,
heimspekikenningum, sem þeir kalla svo „heilbrigSa skynsemi“. Tví-
hyggjan (dúalisminn) var undirstaSan undir heimspeki almennings.
Menn héldu, — þótt þeir myndu naumast fara aS skilgreina þaS —,
aS veröldinni væri skipt í tvennt, væri annar hlutinn efniskenndur
og hlítti strengilega lögmálum náttúrunnar, — aS minnsta kosti
mætti treysta því, aS þau höguSu sér á viSeigandi hátt gagnvart starf-
andi verkfræSingum og efnafræSingum; hinn hlutinn væri óefnis-
kenndur og gerSur af erfSavenjum og „mætum“, og auk þess byggS-
ur guSum, öndum og trúarreynslu handa þeim, sem þaS kysu. Ekki
var kveSiS greinilega á um takmörk eSa landamæri þessara tveggja
heima. ÞaS var t. d. ekki fullvíst, hvort hagfræSikenningin fjallaSi
um efnisheiminn og snérist um ósveigjanleg lögmál, eSa hvort hún
var fremur hagnýt sálfræSi dugandi kaupsýslumanna.
Sá var höfuSkostur andheimspekilegrar heimspeki — eSa þess,
sem kalla mætti hræSslu viS óhlutstæSa þekkingu — aS hún
gerSi mönnum fært aS taka veröldinni eins og hún kom fyrir
og laga sig eftir henni svo sem bezt varS gert og hagfelldast.
í þeim hluta tilverunnar, er hlítti skynsamlegum lögmálum, gátu
menn fariS eins langt og þörf krafSi í hagnýtum efnum. Hins vegar
var gagnslaust aS rökræSa stjórnmál eSa trúarbrögS, — fríhyggja
og trú var hvort tveggja jafntækt eSa leyfilegt, svo fremi aS slíku
væri ekki blandaS inn í viSskipti og kaupsýslu. Helzta veilan í sjón-
armiSi „hinnar heilbrigSu skynsemi“, aS því er til framkvæmda
tók, var sú, aS hún var þess ekki umkomin aS fást viS breytilegar
aSstæSur. ÞaS skipti ekki máli, hversu hæfir játendur hennar voru
á sínu sviSi, hvort sem þaS var nú fræSimennska, viSskipti eSa
stjórnmál, hún blindaSi þá alla fyrir þeim stórkostlegu breytingum
í heiminum, sem leiddu til þeirrar styrjaldar, er yfir okkur skall, —
og hún gerSi þá ráSþrota gagnvart þeim aSstæSum, er stríSiS hafSi
í för meS sér. Slík heimspeki getur samkvæmt eSli sínu ekki skapaS
neitt nýtt. VísindamaSurinn getur notazt viS hana til aS ná einstaka
árangri, en ekki til aS skipuleggja vísindin meS hag alþjóSar fyrir
augum. KaupsýslumaSurinn getur hagnýtt hana í þágu fyrirtækis
síns, unz þaS hrynur fyrir sviptibyljum kreppunnar, sem liggur utan