Tímarit Máls og menningar - 01.12.1948, Blaðsíða 116
194
TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
reynslusvið okkar og þar með sýnt, að hvert stig í stærð og gerð á
sér eigin lögmál. Lögmál þau, er „heilbrigðri skynsemi“ okkar
þykja eðlileg, taka aðeins til lítils hluta alheimsins, þótt það sé
reyndar sá hlutinn, sem er eða hefur verið okkur mests virði.
Samtímis þessu hafa svo þjóðfélagslegar rannsóknir sýnt okkur,
að heimur mannsins eða andans stjórnast ekki af duttlungum ein-
hvers óumbreytanlegs mannlegs eðlis eða guðlegs valdboðs, heldur
á hann sér sín eigin þróunar- og hátternislögmál. Bæði mannfræði,
saga og hagvísindi vitna um þetta, og þó ef til vill sálfræðin framar
öllu. Þessir tveir heimar eru í raun og veru ekki slitnir hvor frá
öðrum, heldur renna að staðaldri saman. Við getum t. d. notað
hátterni dýrsins sem ágætt sýnishorn um eðlis- og efnafræðileg
taugaviðbrögð og jafnframt borið það saman við hegðun mannsins
sem tilfinningu og skynsemi gæddrar veru. Nútímavísindi hneigjast
öll í sömu átt, að því er tekur til einingar vísindanna í þessum
skilningi, og þetta er einmitt sama sjónarmiðið, sem Marx varð
einna fyrstur til að leggja áherzlu á. Starfandi vísindamönnum
veitist nú æ erfiðara að aðhyllast viðhorf tvíhyggjunnar. Þeir sjá,
að framfarir á starfsviði þeirra sjálfra eru komnar undir nánu
samstarfi við önnur rannsóknarsvið og skilningi á því vísindastarfi,
sem þar er unnið. Þeir eru farnir að skilja mikilvægi sögulegra og
félagslegra rannsókna, með því að þær geta forðað þeim frá for-
dómum á þeirra eigin sviði og orðið vísbending um vænleg rann-
sóknarefni.
Díalektík í eðlisfræði
Innri þróun vísindanna staðfestir æ betur aðra þætti eða hliðar
díalektisku efnishyggjunnar. I eðlisvísindum nútímans hefur sjónar-
mið „heilbrigðrar skynsemi“ orðið fyrir einna mestum áföllum,
hjallarnir þar orðið örðugastir. Nútíma mynd manna af eðlis-
heiminum er full af andstæðum og mótsögnum og jafnframt ljós-
lifandi dæmi um, hversu eldri rökfræðin hefur brugðizt. Eðli geisl-
unar er eitt þessara umdeildu úrlausnarefna. Arum saman hefur
verið deilt um það, hvort ljósið væri fremur efnisagna- eða öldu-
hreyfing. Við vitum nú, að það er ekki ljósið eitt, sem er efnisagna-
og ölduhreyfing, hvort tveggja í senn, sama máli gegnir um frum-