Tímarit Máls og menningar - 01.12.1948, Blaðsíða 96
174
TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
Lögmál breytinganna
Leiðarhnoða sitt hafði Marx úr díalektík Hegels. Þaðan var þráð-
urinn. En hið nýja inntak, sem hann fékk hjá Marx og skilningur
hans á þróunarstigum auðvaldsskipulagsins, einnig þeim sem á eftir
fóru, valda því, að það er Marx fremur en Hegel, sem er hinn raun-
verulegi nýskapandi í heimspekinni. Þessi hugsanaþráður eða sjón-
armið felst í því, að í raun-heiminum getur verðandin ekki haldið
óbreytt áfram í neina átt, hún hlýtur jafnan að ala af sér andstæðar
breytingar og strauma, og upp úr þessu hvoru tveggja rís hin raun-
verulega nýjung, næsta stigið í þróuninni. Þetta er kjarninn í kenn-
ingu hinnar díalektisku efnishyggju. Satt er það, að þessi uppgötvun
var gerð á þjóðfélagssviðinu, en það dregur ekki úr gildi hennar fyr-
ir óæðri svið eða þróunarstig, svið líffræði og eðlisvísinda. En óhjá-
kvæmilega er erfiðara að rannsaka þetta þar, og það er í rauninni
fyrst nú að koma í ljós, svo sem sjá má í nýjustu kenningum um
þróun lífsins og efnisheimsins (Sjá síðar).
Frá þessum skilningi á díalektiskri þróun eru og runnin önnur
tilbrigði eða reglur. Þau eru einnig fengin að láni frá Hegel. Þar
voru þau innantóm, óhlutstæð hugtök, en Marx fékk þeim ríkulegt
inntak og staðgott. — Hér má nefna sem dæmi, eining andstæðn-
anna og gagnkvæman samruna, neitun neitunarinnar, breyting meg-
indar í eigind. Reglur þessar eða orðatiltæki eru mikilsverðar, af því
að þær gera oss fært að grípa á einfaldan hátt yfir fjölmörg fyrir-
brigði. Og í annan stað eru þær tákn þess, að fyrirbæri framvind-
unnar, sem eru ólík í flestum einstökum atriðum, eiga þó eitthvað
sameiginlegt. Þetta eru náttúrulögmál, þótt þau séu annars eðlis en
lögmál eðlisfræðinnar, með því að þetta eru lögmál breytinga, en
ekki steingerðrar kyrrstöðu, þau greina frá líkindum, en ekki ó-
yggjandi vissu.* Slikum lögmálum var í rauninni úthýst úr heimi
* Þróun eðlisfræðinnar á síðari tímum hefur sannað, að mörg af hinum
óbrigðulu lögmálum hennar, eins og t. d. Boyle’s lögmálið, eiga rót sína í
óreglulegum samleik fjölda efnisagna. Það eru meðaltalslögmál, statistisk lög-
mál. En meðaltalslögmál af þessu tagi eru þó frábrugðin lögmáli hinnar día-
lektisku breytingar, með því að jafnan er hægt að segja nokkum veginn fyrir
um ytri áhrifin út frá tölu þeirra efnisagna, er orka hver á aðra. Líkindin eru