Tímarit Máls og menningar - 01.01.1988, Síða 32

Tímarit Máls og menningar
honum var vinnan skapandi eða að öðrum kosti merkingarlaus þrældómur.
Þess vegna gat hann ekki sætt sig við „vísindalegan sósíalisma" sem setti
efnislegar framfarir ofar skapandi inntaki vinnunnar. Ein vinsælasta fram-
tíðarsýn aldamótanna var verk Edwards Bellamys Looking Backwards the
year 2000 en þar er Boston orðin að stimpilklukkuveröld, spartanskur
verksmiðjuheimur þar sem skynsemin ræður ríkjum og fer ein með völdin,
þ.e. alræði verkfærahyggjunnar yfir þörfum.
Fyrir aldamótin stóð valið á milli raunsærra efnislegra framfara og inni-
haldsríks lífs. Annars vegar var um að ræða framleiðsluöflin og fjöldafram-
leiddar neysluafurðir, hins vegar fínlegan flóttaheim, fenginn að láni frá
ítölsku endurreisninni. Morris neitaði að velja og það er sú þrákelkni sem
gerir hann merkilegan í dag á meðan hugmyndir þeirra sem dæmdu hann á
ruslahauga sögunnar virðast óþarflega nauðhyggjulegar nú.
Morris var ekki sérlega hrifinn af að þurfa að lifa af því að „taka til hjá
yfirstéttinni". Aðaltekjulind hans var að hanna innanstokksmuni og stáss-
stofur hjá heldra fólki. Með aldrinum varð hann æ fráhverfari skrauti og
ofhlæði sem í flestum tilfellum var yfirfært beint frá franska og ítalska
aðlinum. Mótleikur hans var að sækja til handmenntamanna samtímans,
þeirrar alþýðulistar sem var orðin háþróuð í einfaldleik sínum, en var að
verða undir í samkeppninni við fjöldaframleitt prjál. Hugmyndafræðilega
fann hann samsvörun við handverkshefðina í látlausum og kjarnyrtum stíl
Islendingasagnanna og ímyndinni af þjóðveldinu sem samfélagi frjálsra
manna. Það var Morris ekki áhyggjuefni að nota yfirstéttina til að þróa ný
gildi og til að færa handverkið í nútímaform. Aftur á móti hafði hann
áhyggjur af því hve handverkið var kostnaðarsamt og þar með ekki á færi
almennings að nota eða njóta. En á vissan hátt var það bara spurning um
tíma. Morris var ekki á móti tækninni í sjálfri sér, vélar átti að nota þar sem
það hentaði, einkum til að létta mönnum erfið og leiðinleg störf. Hann var
hinsvegar harður á því að maðurinn mætti aldrei verða þræll vélanna.
Agnes Heller og aðrir heimspekingar Búdapestskólans hafa gert skýran
greinarmun á tvenns konar skilgreiningu á auði, eða ríkidæmi. Auður er
annars vegar eign, hins vegar tileinkun. Ríkur maður getur átt fallegt mál-
verk án þess að hafa forsendur til að njóta þess. Málverkið er þá ígildi
ákveðinnar fjárhæðar eða stöðutákn. Forsenda þess að geta tileinkað sér
málverkið er að vera ríkur af þörfum, þ.e. að hafa ræktað með sér mann-
sæmandi frelsisskilning og fegurðarskyn. Samkvæmt þessum skilningi eru
framfarir því ekki vöruflóðið í sjálfu sér heldur „tileinkunargeta“ þeirra
sem í samfélaginu búa. Það sem gerir Morris framsækinn er að hann tekur
mið af þörfunum og margbreytileika þeirra fremur en sjálfum vörunum.
Hann sá engan tilgang í því að búa til lélegar vörur og enn síður ef það
22